Tâi-oân

Tâi-oân le̍k-sú
	Tâi-oân le̍k-sú nî-pió
	Sú-chêng sî-tāi; Hô-lân léng Formosa; Se-pan-gâ léng Hermosa; Tang-lêng-kok; Chheng léng Tâi-oân; Tâi-oân Bîn-chú-kok; Ji̍t-pún sî-tāi; Chiàn-āu Tâi-oân

Tâi-oân (臺灣) sī óa Thài-pêng-iûⁿ sai-hōaⁿ chi̍t kûn tó-sū cho͘-sêng ê chèng-tī si̍t-thé, kap Tiong-kok keh chı̍t-tiâu O͘-chúi-kau (Tâi-ôan Hái-kiap). I koh hō-chòe Formosa, sī àn Phû-tô-gâ-gú (Ilha) Formosa lâi--ê, ì-sù sī "Bí-lē (Tó)", Tâi-oân-tó, ia̍h-sī Tâi-oân pún-tó.

It-poaⁿ kóng-ê Tâi-oân-tó hâm chi̍t kóa lî hái-hōaⁿ bô hn̄g ê jîn-kang-tó kap soa-sòaⁿ, khun-sin téng khoán tē-hêng, bô hâm Hóe-sio-tó, Âng-thâu-sū, kap Phêⁿ-ô͘ Kûn-tó téng khoán khah hn̄g ê tó-sū.

Tē-hō-miâ

Formosa chin tn̂g sî-kan sī Se-iûⁿ tùi Tâi-oân chit só͘-chāi chú-iàu ê hō-miâ. Ji̍t-pún sî-tāi khai-sí tiāⁿ ēng Ji̍t-gí ê Lô-má-jī Taiwan, m̄-koh kàu Chiàn-āu chho͘-kî Se-iûⁿ ê bûn-chiong oa-ná koh koàn-sì ēng Formosa.

Tī seng-bu̍t ha̍k-miâ lāi-bīn, nā tī Tâi-oân hoat-kìⁿ ê bu̍t-chéng tiāⁿ ēng "formosanus" ia̍h sī "formosana" chò chéng-sió-miâ. Nā sī "formosa" (bí-lē) chò chéng-sió-miâ, chiū bô it-tēng sī tùi tē-hō-miâ só͘ hō--ê.

Formosa ia̍h Tâi-oân í-gōa, kî-tha piáu-sī Tâi-oân ê jī-sû koh ū Tāi-oân (大員), Takasago (高砂), Taccasanga, téng-téng.

Tâi-oân mā ū lâng chheng-hō͘ sī "pó-tó".

Hoān-ûi

Tâi-oân chit jī khah phó͘-thong ê ì-sù sī Tâi-oân-tó kap hū-kīn sió-tó, kiam Phêⁿ-ô͘ Kûn-tó, chóng-sī ia̍h ū pa̍t khoán tēng-gī.

Tâi-oân-tó kap hù-sio̍k ê sió tó, kiam Phêⁿ-ô͘ Kûn-tó chò-hóe, sī Jī-chhù Tāi-chiàn chìn-chêng í-lâi chi̍t khoán Tâi-oân ê hoān-ûi tēng-gī. Lēng-gōa si̍t-chè hō͘ tiàm tī Tâi-oân ê Tiong-hoa Bîn-kok chèng-hú koán ê Kim-mn̂g kap Má-chó͘, ū sî ia̍h sǹg khoah-khǹg ì-sù ê "Tâi-oân" hoān-ûi.

Le̍k-sú

Sú-chêng sî-tāi

It-poaⁿ ê khòaⁿ-hoat sī tī 50,000 nî í-chêng Tâi-oân tio̍h ū lâng tòa. M̄-koh, chia-ê chá-kî ê chū-bîn lâu-lo̍h-lâi ê mi̍h bô chin-chōe. Hiān-chhú-sî lán kóng ê Tâi-ôan goân-chū-bîn àn jîn-lūi-ha̍k ê kak-tō͘ sī lâm-tó-gí-cho̍k ê.

Hô Se sî-tāi

1624 nî, Hô-lân lâng lâi káu tāi-oân (taⁿ Tâi-lâm-chhī An-pêng-khu) , chiàm-niá lâm-pō͘ pō͘-hūn tē-khu, kā Tâi-oân tòng-chò in kah Tiong-kok, Ji̍t-pún ê bō͘-e̍k ki-tē.

1626 nî, Se-pan-gâ túi Sam-tiau-kak teng-lio̍k chiàm-niá pak Tâi-oân pō͘-hūn tē-khu, siōⁿ-beh kiám-chió Hô-lân-lâng ê ui-hia̍p, kiat-kó bô chok sêng-kong. 1637 nî in-ūi keng-chè būn-tê kiám-chió hông-siú ê kun-tūi, kiat-kó kòe bô kúi tang Hô-lân-lâng chőaⁿ cháu-lâi kong kek pak Tâi-oân, Se-pan-gâ tī 1642 nî lī-khui Tâi-oân.

Tēⁿ-sī sî-tāi

1662 nî Tēⁿ Sêng-kong uī-tio̍h beh hoán-khòng Chheng-kok cháu-lâi Tâi-oân, kā Hô-lân-lâng kóaⁿ-cháu, kiàn li̍p tâi-oân tē-1-ê hàn-jîn chèng-khoân, kā Tâi-oân hō-chò "Tang-to͘ Bêng-keng", siú-to͘ tī Sêng-thian-hú (taⁿ Tâi-lâm-chhī Tiong-se-khu). Keh-nî Tēⁿ Sêng-kong kòe sin, in kiáⁿ Tēⁿ keng kè-sêng, kā Tang-to͘ kái chò "Tang-lêng".

Chheng léng sî-tāi

1683 nî, Tēⁿ Sêng-kong ê sun-á Tēⁿ Khek-sóng tâu-hâng Chheng-kok, Tēⁿ-sī sî-tāi kiat-sok.

1885 nî Chheng Hoat Chiàn-cheng liáu-āu Chheng-kok ì-sek tio̍h Tâi-oân ê tiōng-iàu, sêng-li̍p Hok-kiàn Tâi-oân-séng.

1895 nî Chheng-kok phah su Kap-ngó͘ Chiàn-cheng, kā Tâi-oân kat-jiōng hō͘ Tāi Ji̍t-pún Tè-kok, Chheng léng sî-tāi kiat-sok.

Tâi-oân Bîn-chú-kok

Chai iáⁿ Tâi-oân hőng kat-jiōng ê Tâi-oân-lâng bô siōⁿ-beh hō͘ Ji̍t-pún thóng-tī, kiàn-li̍p Tâi-oân Bîn-chú-kok, kah Ji̍t-pún hoat-seng It-bī Chiàn-cheng. Kiat-kó Ji̍t-kun teng-lio̍k liáu-āu chóng-thóng Tn̂g Kéng-siông soan khì Ē-mn̂g, Tâi-pak hō͘ Ji̍t-kun chiàm-khì. 1895 nî 10 goe̍h, Lâu Éng-hok mā cháu khì Ē-mn̂g, Tâi-oân Bîn-chú-kok bia̍t-bông, chit-ê sî-chūn Tâi-oân Bîn-chú-kok kiàn-kok á-bōe póaⁿ-tang.

Ji̍t-pún sî-tāi

1895 nî Ji̍t-pún lâi-kàu Tâi-oân, siōng chá in-ūi khòng-Ji̍t hêng-tōng chi̍t-tui, Ji̍t-pún tio̍h phài bú-koaⁿ thóng-tī Tâi-oân. 1919 nî in-ūi kok-chè-siōng "bîn-cho̍k chū koat" ê hong khì, si̍t-bîn chèng-hú ōaⁿ bûn-koaⁿ thóng-tī beh tông-hòa Tâi-oân-lâng, khai-sí "Lōe-tē-iân-tiông-chú-gī sî-kî" Tâi-oân-lâng mā tī chit-ê sî-kî khai-sí hô-pêng khòng-cheng, āu-lâi ko͘h cheng-chhú tio̍h iú-hān ê chham-chèng-khoân, m̄-ko͘h āu-lâi in-ūi Tiong Ji̍t Chiàn-cheng tio̍h koh bô--ah. 1937 nî Jī-chiàn po̍k-hoat, "Hông-bîn-hòa sî-kî" khai-sí, Ji̍t-pún chèng-hú ka-kiông tông-hòa Tâi-oân-lâng, kiaⁿ in chi-chhî Tiong-kok.

1945 nî 8 goe̍h Ji̍t-pún tâu-hâng, hòng-khì Tâi-oân, Tiong-hoa Bîn-kok tāi-piáu Tông-bêng-kok chiap-siu Tâi-oân.

Chiàn-āu

Keng-kòe Ji̍t-pún sî-tāi 50-tang ê hiān-tāi-hoà ki-chhó͘ kiàn-siat liáu-āu, Tâi-oân ê keng-chè kah siā-hōe chū 1960 nî-tāi khai-sí hoat-tián khí-lâi, chhòng-chō Tâi-oân kî-chek, chiâⁿ-chòe A-chiu Sù-siáu-liông chi-it. Jiân-āu i-oân tī 1990 nî-tāi chèng-sek chiâⁿ-chòe í-khai-hoat kok-ka ê sêng-goân; bô-lūn sī jîn-kun só͘-tek ia̍h-sī Jîn-lūi Hoat-tián Chí-sò͘, lóng sī sian-chìn kok-ka ê chúi-chún.^[1] Tâi-oân hiān-chhú-sî ū chin phong-phài-ê chè-chō-gia̍p kah ko-kho-ki sán-gia̍p, tī pòaⁿ-tō-thé, chu-sìn kho-ki, thong-sìn, tiān-chú cheng-bi̍t chè-chō téng-téng hong-bīn lóng léng-sian sè-kài. Bō͘-e̍k hong-bīn, Tâi-oân chú-iàu thàu-kòe ko-kho-ki sán-gia̍p lâi thàn gōa-hōe, lēng-gōa iáu-ū bûn-hoà sán-gia̍p kah koan-kong-gia̍p ê hoat-tián.^[2]

Tóe tio̍h Kái-giâm í-lâi chèng-tī siōng ê chū-iû-hòa kap bîn-chú-hòa, í Hoàn-lâm kap Hoàn-le̍k ûi-siú ê chèng-tóng chèng-tī, thóng-it kap to̍k-li̍p gī-tê, í-ki̍p kong-bîn siā-hōe ê hêng-sêng, Tâi-oân ta̍uh-ta̍uh-á thoat-lī kòe-óng chāi Kài-giâm sî-tāi hêng-sok ê Tōa Tiong-kok sú-koan, hoat-tián chhut í Tâi-oân chò tiong-sim ê to-goân-bûn-hòa-chú-gī, hō͘ Tâi-oân bûn-hòa thêng-hiān to-goân pēng-li̍p kap kiam-iông pēng-thiok ê bīn-māu.

Tē-lí

Tâi-oân ê sù-kùi bô-chhiūⁿ hūi-tō͘ khah kôan ê kok-tō͘ hun-bêng. I ê un-tō͘ chha-put-to tī Liap-sī 6 tō͘ kàu Liap-sī 36 tō͘ tiong-kan. Ē-sái-kóng sī sù-kùi-jû-chhun, chin sek-ha̍p lâng tòa ê só͘-chāi.

Chū-jiân tē-lí

Tâi-oân tó ê hái-hōaⁿ-sòaⁿ tn̂g-tō͘, chiàu sî-kan kap kè-sǹg hong-sek ū chin tōa ê cheng-chha, kî-tiong chi̍t-ê sò͘-jī sī tāi-iok 1137 kong-lí. Tâi-oân ê sai-pêng kah sai-pak sī Tâi-ôan Hái-kiap, pún-tó kū-lî Au-a Tāi-lio̍k pêng-kun tāi-iok 200 kong-lí, siōng e̍h sī Sin-tek-kōan kàu Tiong-kok Hok-kiàn Pêng-thâm-tó ê 130 kong-lí. Tâi-oân ê pak-pêng sī Tang-hái kah Tiâu-sián Pòan-tó, tang-pak sī Liû-kiû Kûn-tó kah Ji̍t-pún Lia̍t-tó. Sai-lâm sī Tiong-kok Kńg-tang-séng, hái-hōaⁿ kū-lî tāi-iok 300 kong-lí. Tang-pêng sī Thài-pêng-iûⁿ. Lâm-pêng sī Hui-lu̍t-pin Kûn-tó kah Pa-si Hái-kiap. Chiông tē-iân chèng-tī ê kak-tō͘ lâi koan-chhat, Tâi-oân tú-hó chiū-sī ūi-tī Tang-a tó-ô͘ ê tiong-kan khu-he̍k, liân-kiat Tang-pak-a kah Tang-lâm-a, sī A-thài keng-chè bō͘-e̍k ê tiōng-iàu ūn-su kah chiàn-lio̍k iàu-tē.^[3]^[4]^[5]^[6]

Tâi-ôan Hái-kiap
Tâi-ôan Hái-kiap
Tâi-ôan Hái-kiap
Tâi-ôan Hái-kiap

Tē-chit kap chúi-bûn

Tâi-oân sī iû Au-A Tāi-lio̍k Pán-khoài, Okinawa Pán-khoài kap Hui-li̍p-pin-hái Pán-khoài chiⁿ-ap só͘ liông-khí ê tó-sū. Tâi-oân chú-iàu sī iû 2 ê pán-khoài ê chū-ha̍p chok-iōng sán-seng, hun-pia̍t kui-sio̍k tī Au-A Pán-khoài kap Hui-li̍p-pin-hái Pán-khoài. Pán-khoài chū-ha̍p chok-iōng hun chò 2 ê pō͘-hūn, tī Hui-li̍p-pin-hái Pán-khoài sai-pêng, Au-A Pán-khoài ín-bu̍t kàu Hui-li̍p-pin-hái Pán-khoài ē-té, ah Hui-li̍p-pin-hái Pán-khoài ê pak-pêng, sī Hui-li̍p-pin-hái Pán-khoài ín-bu̍t kàu Au-A Pán-khoài ē-kha. Pán-khoài chū-ha̍p chok-iōng tì-sú Tâi-oân ta̍uh-ta̍uh-á liông-khí, pēng-chhiáⁿ tī Tâi-oân tang-lâm-pêng hêng-sêng Hui-li̍p-pin Hái-kau kap Má-nî-la Hái-kau, Lū-sòng Hái-chô kap Lū-sòng Tó-ô͘, í-ki̍p tī Tâi-oân tang-pak-pêng, hêng-sêng Liû-kiû Hái-kau kap Liû-kiû Tó-ô͘, iā tì-sú Tâi-oân chiâⁿ-chò chē toān-chân ê khoân-kéng. Tâi-oân thu̍t chhut hái-bīn liáu-āu, hêng-sêng che-chē soaⁿ-me̍h. Í Hoa-Tang Chhiòng-kok chò hun-kài, chhiòng-kok tang-pêng ê Hái-hōaⁿ Soaⁿ-me̍h sio̍k tī Hui-li̍p-pin-hái Pán-khoài, tang-pak-pêng ê Gî-lân, Ku-soaⁿ-tó hit-tah sio̍k-î Okinawa Ô͘-āu li̍h-khui ê chi̍t pō͘-hūn, sai-pêng ê Tiong-iong Soaⁿ-me̍h, Soat-soaⁿ Soaⁿ-me̍h kap Gio̍k-san Soaⁿ-me̍h sī sio̍k-î Au-A Pán-khoài. Gio̍k-san Soaⁿ-me̍h hêng-sêng liáu-āu, in-ūi téng chân hiòng sai ku̍t, hêng-sêng liáu A-lí-san Soaⁿ-me̍h. In-ūi kàng-hō͘ phong-phài chō-chiū lâi-chū ko-soaⁿ ê tōa-liōng tîm-chek-bu̍t, tī soaⁿ-me̍h sai-pêng-bīn tàn-seng liáu chhiong-chek pêⁿ-po͘. Kàu-taⁿ liân-sòa ê pán-khoài ūn-tōng sán-seng liáu pîn-hoân ê tē-tāng. Tâi-oân ūi-tī pán-khoài kau-kài, īn-io̍k liáu ta̍k-ê toān-chân ê sán-seng. Chú-iàu toān-chân ū 921 Tōa Tē-tāng ê Chhia-láng-po͘ Toān-chân, hō͘ Tâi-pak Phûn-tē hām-lo̍h hêng-sêng Khong-hi Tâi-pak-ô͘ ê Soaⁿ-kha Toān-chân, tang-pō͘ siōng tn̂g ê Tî-siōng Toān-chân, í-ki̍p tn̂g 85 kong-lí ê Tâi-oân siōng tn̂g toān-chân Tiô-chiu Toān-chân téng.

Hô-chhoan

Khì-hāu

Tâi-oân ê khì-hāu sī hō͘ chē, tān-sī in-ūi hô-chhoan lâu khah-kín ê koan-hē, chúi-hūn ū-sî-chūn put-chiok.

Seng-bu̍t

Jîn-bûn tē-lí

Jîn-kháu kah cho̍k-kûn

Siong-koan bûn-chiuⁿ

Chham-khó

↑ "我國HDI、GII分別排名全球第23位及第2位" (PDF) (ēng Hôa-gí). 行政院主計總處. 2013-12-26 khòaⁿ--ê.
↑ "臺灣產業發展願景與策略" (PDF) (ēng Hôa-gí). 中華民國經濟部技術處. 2007-02. goân-loē-iông (PDF) tī 2011-09-26 hőng khó͘-pih. 2011-03-24 khòaⁿ--ê.
↑ 歷史沿革 Archived 2013-11-02 at the Wayback Machine., 認識臺灣, 交通部觀光局
↑ "臺灣與西班牙關係史料彙編" (ēng 中文). 國史館臺灣文獻館. goân-loē-iông tī 2013-11-01 hőng khó͘-pih. 2014年4月10日 khòaⁿ--ê.
↑ "Hái-iûⁿ-sú ê tōa-ka-tiúⁿ - 曹永和院士（下）" (ēng 中文). 國立臺灣大學歷史學系. goân-loē-iông tī 2020-09-21 hőng khó͘-pih. 2014年4月10日 khòaⁿ--ê.
↑ 《臺灣週刊》，2006年第27期

Pún bûn-chiuⁿ sī chi̍t phiⁿ phí-á-kiáⁿ. Lí thang tàu khok-chhiong lâi pang-chō͘ Wikipedia.

[1] "我國HDI、GII分別排名全球第23位及第2位" (PDF) (ēng Hôa-gí). 行政院主計總處. 2013-12-26 khòaⁿ--ê.

[2] "臺灣產業發展願景與策略" (PDF) (ēng Hôa-gí). 中華民國經濟部技術處. 2007-02. goân-loē-iông (PDF) tī 2011-09-26 hőng khó͘-pih. 2011-03-24 khòaⁿ--ê.

[3] 歷史沿革 Archived 2013-11-02 at the Wayback Machine., 認識臺灣, 交通部觀光局

[4] "臺灣與西班牙關係史料彙編" (ēng 中文). 國史館臺灣文獻館. goân-loē-iông tī 2013-11-01 hőng khó͘-pih. 2014年4月10日 khòaⁿ--ê.

[5] "Hái-iûⁿ-sú ê tōa-ka-tiúⁿ - 曹永和院士（下）" (ēng 中文). 國立臺灣大學歷史學系. goân-loē-iông tī 2020-09-21 hőng khó͘-pih. 2014年4月10日 khòaⁿ--ê.

[6] 《臺灣週刊》，2006年第27期

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]