Molén
On molén ås grins, c' est la k' on va po moure li grin, et fé del farene.
Motlî
[candjî | candjî l’ côde wiki]a môde di tecse
[candjî | candjî l’ côde wiki]L' ome ki tént l' molén, on l' lome li mônî.
Li saetchêye di grin k' on poite å molén po-z esse molowe, c' est li mônêye.
Li ci ki l' aide, on l' lome: li tchesse-mônêye, u li groumet.
Dins l' molén, li grin va esse sipotchî inte deus pires, li cene do dzeu ki toûne (li corante ou tournante), et l' cene do dzo ki n' bodje nén (li doirmante: c' est come s' ele doimreut).
Dinltins, les ptitès djins ki n' avént waire di tchamps, elle alént ramasser les påtes toumêyes so les steules, après k' on-z aveut fåtchî, a l' awousse: c' est çou k' on lome glener ubén mexhner. Ele poirtént leu mexhnêye (u leus gleneures) å mônî dins ene pitite malete. Eto, li mônî rçuveut des saetchêyes et des maltêyes.
Li molén esteut enondé pa ene grande rowe, metowe li long d' ene aiwe, u d' on bî fwait esprès. C' ere èn ome di mestî, on mnujhî u on tcherpetî, foirt capåbe, ki fjeut les rowes di molén.
a môde di djivêye
[candjî | candjî l’ côde wiki]- eleva : levî po sorlever les pires po moure al boune tenesse
- åbe del pire : åbe tournant del rowe
- bactaedje : tamis po les pus grosses mannèstés, fistous, evd
- blanki : rimete li mitan del pire ewale
- bocale : buze pa ewou ki l' farene tchait å rexhaedje di 1' årtcheure
- botiaedje : boulter, boultreye, boultoe
- bouriket : l 'treuil po fé monter lès satchs
- broyaedje : sipotchaedje po des farenes po les biesses
- boeståd : caisson del pire doirmante
- clapete : sopape del pompe ki rexhe l' aiwe
- crapådene : palî po l' tonyon
- cråwou : robinet po sèrer l' cråwe
- diåler, diålter : rinetiyî, vaner l' grin avou l' diåle
- djeve : pire a moure ki vneut di Djeve
- ebåtchwere
- ètandâr : grand nierson metou roydicirmint
- etote : copowe rowe metowe dins les egurnaedjes
- bî : tchenå k' amoenne l' aiwe e molén
- aiwêye : cwand on låtche les aiwes på vinta
- fiyire : li contou del pire
- groûle, raidje do rnetieu
- guiyåme : mårtea po fé les royes dissu l' pire.
- emîsser : el pîre di meule s' emîsse (s' uze)
- lacaedje : laquage
- lès satchs di sådje (tchene)
- maltêye : mwins d' pwèd k' i n' fauréve dins l' satch
- mou d' grin : d' 140 à 150 kulos
- moyoû mitan del rowe
- houtche : grand cofe po-z î mete li grin, li farene
- pale : plantche do vinta
- påmale : poutrele ewou çki l' bascule do frin djowe
- pignet : dints des rowes ås dints
- potince : sistinme po sorlever l' pire do dzeu :
- poirtale : cwåré trô boirdé d' fier del pire doirmante. Li cene do dzeu a ene ponte ki si stitche didins l' anule (molén å vint)
- pontale : ponte di l' åbe do dzo ki supwate l' anule di l' cene do dzeu (molén a l' aiwe)
- rabiyeu : li rarindjeu, ritayeu, bateu del pire; l' operåcion si lome rabiyaedje ou rbataedje
- ramasseu, tchesse-farene : lame di fier ki toûne avou li pire do dzeu et tchessî l' farene foû
- rape : rond raidje
- royin : ptite rowe ås dints
- raidjaedje : passaedje so on raidje (tamis)
- scargot : visse sins fén k' est dins l' bultoe
- schipåd : schoupe di bwès po rmouwer les grinnes
- shoflå : ptit molén ki faît shofler on corant d' air po-z evoler li paye di speate
- spoûsler : fé des poûssires
- stî = 50 lites di grin
- tabeur : cilinde (i grûceye todi ene miete et adonpwis toûne bén rond a s' môde)
- tamjhî : boulter, raidjî
- tape-cou : la k' les saetcheyes montnut et dischinde, assaetcheyes pa ene coide
- triyaedje : operåcion del boultreye plate
- volante : grand nierson orizontå do molén a l' aiwe
- xhossire (houssîre, hossîre, chochêre) : pårteye do molén ki scheut li speate (rissaetchî li paye di speate do grin).
Sôres di moléns
[candjî | candjî l’ côde wiki]Les moléns å vint
[candjî | candjî l’ côde wiki]
Loukîz a : molén å vint
End aveut sacwants al Bijhe del Walonreye, come li dit l' tchanson
- Dj' a pierdou mi ptit muzucyin Al Dicåce do Molåvint (spotchî aplacaedje di «Li Molén å vint»).
Les moléns a l' aiwe
[candjî | candjî l’ côde wiki]- Loukîz a : Molén a l' aiwe
El Walonreye, cåzu tos les moléns alént a l' aiwe.
Ptit motlî des moléns
[candjî | candjî l’ côde wiki]Lives so les moléns del Walonreye
[candjî | candjî l’ côde wiki]- Jacky Adam, Des moulins et des hommes, Eole, 2001, ISBN 2-87186-042-4 (avou sacwants temoennnaedjes e walon).