AQSh federal hukumati
.svg) AQSh gerbi | |
| Qisqa faktlar | |
|---|---|
| Asos solingan | 1789 |
| Hukumat | AQSh |
| Vebsayt | www.usa.gov |
| Ijroiya hokimiyati | |
| Rahbar | AQSh prezidenti |
| Saylanadi | U.S. Electoral College |
| Bosh qarorgohi | Oq uy |
| Sud hokimiyati | |
| Sud | Supreme Court |
| Joylashuv | Washington, D.C. |
| Legislative Branch | |
| Legislature | Congress |
| Meeting Place | Capitol |
AQSh federal hukumati uch qismdan iborat: qonunchilik, ijroiya va sud hokimiyatlari. Bu qismlar Qoʻshma Shtatlar Konstitutsiyasi bilan belgilangan.
Amerikaning asoschi otalari Konstitutsiyani yozayotganida, ular yangi hukumatda mustamlaka davridagi muammolar boʻlmasligini taʼminlashga harakat qilgan[1]. Masalan, ular hukumatda qirol kabi biror shaxs toʻliq hokimiyatga ega boʻlmasligini va istagan narsasini qilish huquqiga ega boʻlmasligini istashgan. Shuningdek, ular hukumatning hech bir qismi shunchalik kuchli boʻlmasligini, hech kim uni nazorat qila olmaydigan darajaga yetmasligini xohlagan. Shuning uchun ular hukumatni uchta qismga ajratgan. Har bir qism boshqa qismning kuchini muvozanatlash uchun mexanizmlarga ega boʻlishi, bu „chek va muvozanat tizimi“ni yaratilishini anglatgan[1].
Ijroiya hokimiyat
[tahrir | manbasini tahrirlash]Ijroiya hokimiyati hukumat qonunlarini amalga oshiradigan qismdir. AQSh Saylov Kolleji aʼzolari prezidentni saylaydi. Prezident ijroiya hokimiyati rahbari hisoblanadi. Prezident, shuningdek, Qoʻshma Shtatlar Qurolli Kuchlarining oliy bosh qoʻmondoni hisoblanadi[2].
Prezident qonunlarni qabul qila olmaydi. Bu prezident hokimiyatining „cheklanishi“ boʻlib, u oʻziga koʻproq hokimiyat beradigan qonunlarni qabul qila olmaydi. Biroq, qonunchilik hokimiyati qonun qabul qilganda, prezident uni veto qilish yoki qilmaslikni hal qilishi mumkin. Shu yoʻl bilan prezident qonunchilik hokimiyatining kuchini „nazorat“ qilishi mumkin[1].
Prezident „ijro etuvchi farmonlar“ chiqarishi mumkin. Bu orqali prezident odamlar qonunga rioya qilishlariga ishonch hosil qilishi mumkin[2]. Mashhur farmonlardan biri Prezident Abraham Lincolnning Emansipatsiya Deklaratsiyasi boʻlgan[3]. Boshqa bir mashhur farmon Prezident Dwight D. Eisenhowerning 101-havo desant diviziyasidan 1,200 askarni Afro-amerikalik talabalarga kirishni rad etgan maktabga kirishiga yordam berish buyrugʻi boʻlgan[4].
Prezident hukumatning kundalik faoliyatini boshqaradigan koʻplab boʻlimlarga mas’uldir. Masalan, Savdo Departamenti savdo va biznes qoidalarini belgilaydi. Prezident ushbu boʻlimlarning rahbarlarini tanlaydi va federal (milliy darajadagi) sudyalarni tayinlaydi[2]. Biroq, AQSh Senati (qonunchilik boʻlimining bir qismi) prezident tanlagan odamlarni tasdiqlashi kerak. Bu prezident hokimiyatini cheklaydigan yana bir vositadir, shuning uchun prezident bu boʻlim va sudlarni doimo unga yoqadigan odamlarga toʻldirib qoʻyolmaydi[1].
Prezident ikki marta toʻrt yillik muddatga xizmat qilishi mumkin, jami 8 yil. Ushbu qoida shaxsning umr boʻyi prezident boʻlib qolishining oldini olish uchun qoʻyilgan[2]. Ayrim davrlarda prezident bu muddatdan koʻproq vaqt xizmat qilishi mumkin, lekin Konstitutsiya 10 yildan ortiq prezident boʻlishni taʼqiqlaydi.
Sud hokimiyati
[tahrir | manbasini tahrirlash]Sud hokimiyati federal sudlardan iborat: AQSh Oliy sudi, 13 apellyatsiya (shikoyat) sudi va 94 tuman sudi, shuningdek, boshqa maxsus sudlar ham bor. Sud hokimiyati qonunlarni talqin qiladi. Bu shuni anglatadiki, agar biror qonun nimani anglatishi yoki biror narsa noqonuniy ekanligi haqida savol tugʻilsa, ushbu sudlar qaror chiqaradi[5].
Sud hokimiyatining vazifalari quyidagilardan iborat[5][1]
- Federal qonunlarni talqin qilish;
- Huquqiy bahslarni hal qilish;
- Federal qonunlarni buzgan odamlarni jazolash;
- Fuqarolik ishlarini eshitish;
- Konstitutsiyada belgilangan shaxsiy huquqlarni himoya qilish;
- Federal jinoyat qonunlarini buzganlikda ayblangan shaxslarning aybdor yoki aybsizligini aniqlash;
- Qonunchilik va ijroiya boʻlimlarini nazorat qilib, ularning haddan tashqari kuchayishining oldini olish.
Oliy sudga kiritilgan ishlarning aksariyati tuman yoki apellyatsiya sudlarida koʻrilgan apellyatsiyalardir. Ammo Oliy sud ishni qabul qilish yoki qilmaslikni oʻzi hal qiladi. Oliy sud qaror chiqargandan soʻng, bu yakuniy qaror hisoblanadi. Faqat boshqa bir Oliy sud qarori uni oʻzgartirishi mumkin[5].
Oliy sudning toʻqqiz nafar sudyasidan biri bosh sudya etib tayinlanadi. Bosh sudya sud qarorlari va fikrlarini yozishni sudyalarga topshiradi[5].
Ishlar odatda tuman sudlarida sudya va baʼzan hakamlar hay’ati ishtirokida koʻriladi. Agar ayblanuvchi sudda uning huquqlari buzilgan deb hisoblasa, u Appelyatsiya sudiga murojaat qilishi mumkin. Ushbu sud eshituvlari uch nafar sudya tomonidan hal qilinadi va unda hakamlar hay’ati ishtirok etmaydi.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 „Checks and Balances: Political Science“. Encyclopaedia Britannica Online. Encyclopaedia Britannica, Inc. Qaraldi: 2016-yil 13-mart.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 „The Executive Branch“. Our Government. The White House. Qaraldi: 2016-yil 13-mart.
- ↑ Dirck, Brian R.. The Executive Branch of Federal Government: People, Process, and Politics. ABC-CLIO, 2007 — 102-bet. ISBN 978-1851097968.
- ↑ Smith, Jean Edward. Eisenhower in War and Peace. Random House, 2012 — 723-bet. ISBN 978-0-679-64429-3.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 „The Judicial Branch“. Our Government. The White House. Qaraldi: 2016-yil 13-mart.