Həjvonon

Hyrs

Həjvonon (lat. Animalia jaanki lat. Metazoa) — organizmon gyrdəbəj, bioloži məkan, ce zoologijə elmi tədgigə objek. De ənənə, həjvonon konsument (hozoə uzvi ibəjon hardəkəson) ijan daima hərəkət kardəjon hesob bedən. Ənčəx, bə elmi passiv žiə həjvononən məlumin.

Ce həjvonon aləmi čurəbəčurəti

Həjvonon aləm ve čurəbəčur ijan zəngine. Bə alimon oxonə hesobkardəjon goroš Bumə planetədə jimon kardə həjvonon nuvlon ašmard 2 miljonisən zjode. Həjvonon nuvon pesoxtə fərdon de yštə joli-rukiəti ijan de yštə sanginəti ve čurinin. Məsələn, məməjnə həjvononədə byə kavuə balina goni 150 ton, gədə (rukə) zardədandonon* goni isə 3 grame. Həmcinən mojon, ovədə-hyškədə žiəjon, fyrsiəjon, pərəndon, melyon, həšəraton ijan čo həjvonon araədə nəhəngon ijan čyrtdanon hestin.

Həjvonon həmən de yštə xariči ijan daxili onemoni, vebejəti, inkišafy, ijan suluki goroš muxtəlifin. In muxtəlifəti oško təsəvvur kardero fili, kəsy, akula ijan mucəki mugajisə karde kifajəte. Həjvonon bo har vyrədə – Zəmini səpe, zəminədə, ovədə, həvoədə žiero miž byən. Kali həjvonon rəstəjonədə, kali gylon həjvonə organizmonədə, hətta insoni organizmədə židən. Həmmə həjvaonon bə yštə žiə muhiti šəraiti miž gətəšone. De həvoədə žimonijəti (pərəndə žimon) əlagədar pərəndonku, pusinkəšonku, həšaratonku kəšon inkišaf kardəšone. De ovədə žie əlagədar fyskə bədənə forma, pər (mojonku) jainki bə hijə oxšər dast-pocə (balinaku, ovəsypəku) inkišaf kardəše. Bəcej gorošən, bə həjvoni xariči onemoni gorə, əcej kom muhitədə žie, coknə hərəkət karde ijan ištə hardəjon coknə pəjdo karde muəjjən karde bedə. Həjvonon aləmi umutə elmi nom zoologijaj. junanə zyvonədə zoon – həjvon, logos – elm, təlime. Zoologija ce həjvonon aləmi čurə-bəčurəti, əcəvon onemonon ijan žimoni, cəvon de yštə žimonə mühiti əlagəon, fərdi ijan tarixi inkišaf ğanunon umutedə. Həjvonon bə cəvon onemoni sojə, ja ğəlizəti ijan mənšəji gorə bə čur-bəčur sistematik grupon čo bedən. Həjvonon aləmədə bə ən ali sistematik vahidi tip votedən. Həjvonon bə 23 tip čo bedən. Har tip bə sinifon čo bedə. De ğajda sinifon bə dason, dason bə fəsilon, fəsilon bə činson, činsonən bə nuvon čo bedən. Məsələn, bə məməjnon sinifi jyrtyčion* dasə sypon, kytyon ijan hyrson fəsilon daxiyin. De həjvonon təbii təsnifati ce həjvonon sistematika məšğul bedə. In elm ce həjvonon aləmi təkamuli umutedə. Həjvonon morfologija ijan fiziologija ce sojəku bə ğəlizi (ibtidaiku bə ali) omuteədə, təbiətədə šə təkamuli prosesi realəti sərəse bedə. Zoologija ce həjvonon aləmi hifz karde ijan əvoni de səmərə oko dojro elmi əsason hozo kardedə.

Həjvonon təbiətədə rol ijan insoni žimonədə əhəmijjət

Təbiətədə žijə čur-bəčur nuv həjvononədə har i gylə boštəro həm bo harde, həmən nijobero vyrə gətedə.

Həjvonon čəmi čoninə aləmi təkamulədə, ce rəstəjon pelyngonə mojəžənəti, cəvon tumon pevolobejədə, tuli bə əməlome prosesədə, əcej de uzvi maddon zəngibejədə vačib rol bardedən. Həjvonon mardə həjvonə leši, ce rəstəjon zjodmandəjon hardedən, həmən ve ovi həjvonon (biofiltratoron) ovi təmiz kardedən. De minvoli əvon təbiətədə sanitarəti kardedən.

Həjvonon insoni žimonədən jolə rol bardedən. Hələ ibtidai insonon ce həjvonon guždi, pusti, astə okoo dojdəbin. Vaxt še-še insonon čurə-bəčurə həjvonon həmul kardəšone, əcəvon nəsliku ce kəj molon, pəson, kižon, mešon, barəmə ijan i čo. təsərrufatonyšon soxtəšone. In təsərrufaton čəmijjəti de ruzi ijan de sybykə sənaje xommolon təmin kardedən. Həjvonon həmən bə təbiəti ğəšəngəti dojdən, əvi zəngin ijan estetik kardən. Təbiətədə əcəvon muhafizə, noğo doj yjən bo čəmijjətiro de səmərə oko doj be vačibə koje.

Syvoj bymon bə višon, zəmion, boğon, kəj həjvonon, hətta bə insonon zərər žə həjvononən kam nin. Bə təbiəti ijan insonon fojdə doə həjvonon ašmardi zjod karde, əvoni muhafiz karde, bəəvon sərostə koməg karde, həmən zərərinə həjvonn ašmardi kam kardero ce həjvonon žimoni ijan əcəvon təbiətədə roli cok zyne lazime. Əvən məlume ki, insoni žimonədə ce həjvonon rol vaxt še-še dəjiš byə. Məsələn, bənə insoni ruzi mənbə vəhši həjjvonon əhəmijjət xəjli kam byə, cymi əvəzi čurbəčur həjvonjə təsərrufaton inkišaf kardəšone.

Muasir təbabəti be zooloži tədgigaton təsəvvur karde əbyni, cunki i čo noxəši səbəbkaron (həjənə gižə, maljarija paraziton, sjočigəri paraziton, kələ soliteri, exinokok ijan i čo) həjvononin. De yn noxəšion mubarizə bardero əcəvon səbəbkaron ijan ovošdonjə nuvon tərkibi, morfoloži, bioloži ijan ekoloži xususijjəton tədgig byəninin. İ tərəfikuən, bo insoni xəjrinə həjvonon muhafizə, təsərrufatədə əcəvon de səmərə oko be ijan umumən, vəhši həjvonon ğyr be navi gəte ve muhumə məsələj.

Həjvonon de rəstəjon oxšəti ijən fərǧ

Həjvonon de rəstəjon kali oxšərətion hestešone. Həm həjvonon, həmən rəstəjon hučejronku ibarətin, har dygləjədə hučejron boftəjon, boftəjon isə organon bə əməl vardedən. Həjvononən, rəstəjonən ruzi ğəbul kardən, nəfəs səjdən, ve bedən, jol bedən ijan inkišaf kardedən. Syvoj bymi, ce həjvonon ijan rəstəjon arədə muhumə fərgonən hestin. Həjvonon de hozoə uzvi maddon ruzihor bedən, əksər rəstəjon isə uzvi maddon ce gejri-uzvi maddonku yštən hozo kardedən. ce rəstəjonku fərgin, əksər həjvonon sinirə sistemyšon hestešone ijan həjvonon sərbəst hərəkət kardedən. Syvoj yn oxšərə ijan fərginə čəhəton, kali kərə ibtidai onemoninə organizmon bə həjvonon aləmi, jainki bə rəstəjon aləmi aid karde cətin bedə.

Həjvonon ijan rəstəjon aradə byə vejə oxšərətion təsadufi nin, ym əcəvon i əčdodiku inkišaf karde nušo kardedə.

Təsnifətyš

• Eumetazojon nimxyjzon

• Ruədyləjon (čoelenterata) čomon

• Dumlyngon (čnidaria) tip

• šonəjnon (čtenophora) tip

• Trilobozoa tip (Nəsylšon mardə) • Dytərəfəsimmetrikon (Bilateria) čomon

• Dylyngion (Protostomia) nimxyjzon

• I hipotez (Dygəvion)

• Ečdjsozoa (Ečdjsozoa) petip

• gyrdilə melyon (Nematoda) tip

• Onixoforon (Onjčhophora) tip

• Lobopodon (Lobopodia) tip

• Nematomorphon tip

• Xortuməsəjon (čephalorhjnčha) tip

• Tardigradon tip

• Buğumlyngon (Arthropoda) tip

• Spirallion (Lophotročhozoa) petip

• Moljuskon (Mollusča) tip

• Nemertinon (Nemertea) tip

• Halgəjnə melyon (Annelida) tip

• Briozojon (Brjozoa) tip

• Amlyngon (Bračhiopoda) tip

• Kisəoxšəron (Ečhiura) tip

• Trubkalion (Phoronida) tip

• Sipunkulidon (Sipunčula) tip

• Platjzoa petip

• Panə melyon (Plathelminthes) tip

• Mižəjnəluzə melyon (Gastrotričha) tip

• gnatostomulidon (Gnathostomulida) tip

• Mikroconəjon (Mičrognathozoa) tip

• Rotatorion (Rotatoria) tip

• čjčliophoron tip

• Teğəsəjon (Ačanthočephala) tip

• Entopročton tip

• Ačoelomorpha.

• II hipotez (İminəgəvon)

• Panə melyon (Plathelminthes) tip

• Mižəjnələvə melyon (Gastrotričha) tip

• gnatostomulidon (Gnathostomulida) tip

• Mikroconəjnon (Mičrognathozoa) tip

• Rotatorion (Rotatoria) tip

• Teğinsəjon (Ačanthočephala) tip

• gyrdilə melyon (Nematoda) tip

• Xortuməsəjon (čephalorhjnčha) tip

• Nematomorphon sinif

• Priapulidon (Priapulida) sinif

• Kinorinxon (Kinorhjnčha) sinif

• Lorisiferon (Loričifera) sinif

• čoelomata

• Tročhozoa

• čjčliophoron tip

• Entopročton tip

• Moljuskon (Mollusča) tip

• Sipunkulidon (Sipunčula) tip

• Buğumlion Artičulaton

• Kisəoxšəron (Ečhiura) tip

• Halgəjnə melyon (Annelida (Pogonophoronən daxilin)) tip

• Panarthropoda

• Onixoforlon (Onjčhophora) tip

• Tardigradon tip

• Buğumlyngon (Arthropoda) tip

• Tentačulata

• Briozojlon (Brjozoa) tip

• Trubkalyon (Phoronida) tip

• Amlyngon (Bračhiopoda) tip

• Deuterostomia niməbaxš

• Teğpuston (Ečhinodermata) tip

• conəgylon (čhaetognatha) tip

• Ksenoturbellidon (Xenoturbellida) tip

• Nimxordalion (Hemičhordata) tip

• Xordalon (čhordata) tip

• Prometazojon nimaləm

• Sungəron*

• Lovhəcəoxšəron