Gjuha finlandeze
| Finlandisht | |
|---|---|
| Shqiptimi | Stampa:IPA-fi |
Folës amtare | 5.8 milion Finlanda 5.4 million Suedia 0.40 milion Norvegjia 8,000 (Kven) Karelia 8,500 (2020)[1] |
Familje gjuhësore | Uralike
|
| Dialektet | |
| Latinisht (Alfabeti finlandez) Alfabeti finlandez braille | |
Format me shenja | Signed Finnish |
| Statusi zyrtar | |
Gjuhë zyrtare në |  Finlanda Bashkimi Evropian Këshilli Nordik |
| Rregulluar nga | Departamenti i Planifikimit Gjuhësor i Institutit për Gjuhët e Finlandës |
| Kodet gjuhësore | |
| ISO 639-1 | fi |
| ISO 639-2 | fin |
| ISO 639-3 | fin |
| Glottolog | finn1318 përjashtuar Kven dhe Meänkieli |
| Linguasphere | 41-AAA-a |
 Majority language
Spoken by a minority | |
Gjuha finlandeze (suomi, ose suomen kieli) është një gjuhë uralike e degës finike, e folur nga shumica e popullsisë në Finlandë dhe nga finlandezët etnikë jashtë Finlandës. Finlandishtja është një nga dy gjuhët zyrtare të Finlandës (tjetra është suedishtja). Në Suedi, gjuhët zyrtare të pakicave janë edhe finlandishtja edhe meänkieli (që ka kuptueshmëri të konsiderueshme reciproke me finlandishten[3]). Gjuha kvene, e cila si meänkieli është reciprokisht e kuptueshme me finlandishten, flitet në qarkun norvegjez Troms og Finnmark nga një grup pakicë me prejardhje finlandeze.
Finlandishtja është tipologjikisht përngjitës[4] dhe përdor pothuajse ekskluzivisht ngjitje prapashtesore. Emrat, mbiemrat, përemrat, numërorët dhe foljet lakohen në varësi të rolit të tyre në fjali. Fjalitë zakonisht formohen me rend fjalësh kryefjala-kallëzuesi-kundrinori, megjithëse përdorimi i gjerë i lakimit lejon që ato të renditen ndryshe. Ndryshimet e renditjes së fjalëve shpesh rezervohen për dallimet në strukturën e informacionit.[5] Drejtshkrimi finlandez përdor një alfabet të shkrimit latin që rrjedh nga alfabeti suedez dhe është fonetik në një masë të madhe. Dallohen gjatësia e zanoreve dhe gjatësia e bashkëtingëlloreve dhe ka një sërë diftongesh, megjithëse harmonia e zanoreve kufizon se cilat diftonge janë të mundshme.
Shpërndarja gjeografike
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Finlandishtja flitet nga rreth pesë milionë njerëz, shumica e të cilëve banojnë në Finlandë. Ka edhe pakica të dukshme finlandisht-folëse në Suedi, Norvegji, Rusi, Estoni, Brazil, Kanada dhe Shtetet e Bashkuara. Shumica e popullsisë së Finlandës (90.37% që nga viti 2010[6]) flasin finlandisht si gjuhën e tyre të parë. Pjesa tjetër flasin suedisht (5,42%),[6] një nga gjuhët sàmi (për shembull veriore, inari ose skolt), ose një gjuhë tjetër si gjuhë e tyre e parë. Finlandishtja flitet si gjuhë e dytë në Estoni nga rreth 167,000 njerëz. Varietetet e finlandishtes që gjenden në Finnmark të Norvegjisë (përkatësisht Kven) dhe në Suedinë veriore (domethënë Meänkieli) kanë statusin e gjuhëve zyrtare të pakicave, dhe kështu mund të konsiderohen gjuhë të ndryshme nga finlandishtja. Megjithatë, duke qenë se të tria janë reciprokisht të kuptueshme, mund t'i shikojmë në mënyrë alternative si dialekte të së njëjtës gjuhë.
Ekzistojnë gjithashtu forma të finlandishtes që fliten nga mërgata në Siberi, nga finlandezët siberianë[7] dhe në Amerikë, ku finlandishtja amerikane flitet nga amerikanët finlandezë.[8]
Në regjistrimin e fundit të vitit 2021, rreth 1000 njerëz në Rusi pretenduan se flisnin finlandisht në gjuhën amtare; megjithatë, një sasi më e madhe prej 14,000 pretenduan se ishin në gjendje të flisnin finlandisht në total.[9]
Statusi zyrtar
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Sot, finlandishtja është një nga dy gjuhët zyrtare të Finlandës (tjetra është suedishtja), dhe ka qenë gjuhë zyrtare e Bashkimit Evropian që nga viti 1995. Megjithatë, gjuha finlandeze nuk kishte status zyrtar në vend gjatë periudhës suedeze. rregulli, i cili përfundoi më 1809. Pas krijimit të Dukatit të Madh të Finlandës, dhe në sfondin e lëvizjes Fennoman, gjuha mori statusin e saj zyrtar në Dietën Finlandeze të vitit 1863.[10]
Finlandishtja gëzon gjithashtu statusin e gjuhës zyrtare të pakicës në Suedi. Sipas Konventës së Gjuhës Nordike, qytetarët e vendeve nordike që flasin finlandisht kanë mundësinë të përdorin gjuhën e tyre amtare kur ndërveprojnë me organet zyrtare në vendet e tjera nordike, pa u ngarkuar me ndonjë kosto intrepretimi ose përkthimi.[11][12] Megjithatë, janë shprehur shqetësime për statusin e ardhshëm të finlandezit në Suedi, për shembull, ku raportet e prodhuara për qeverinë suedeze gjatë vitit 2017 tregojnë se politikat gjuhësore të pakicave nuk po respektohen, veçanërisht për 7% të finlandezëve të vendosur në vend.[13]
Përshëndetjet dhe shprehjet themelore
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]- (Hyvää) huomenta – Mirëmëngjesi!
- (Hyvää) päivää – Mirëdita! (përdoret gjatë ndriçimit ditor).
Kujdes! Dita mvaret nga pozicioni diellor gjatë vitit. Në dimër ndriçimi është i shkurtër dhe zgjat disa orë, por në verë kjo përshëndetje mund të të drejtohet edhe në orën 21.00
- (Hyvää) iltaa – Mirëmbrëma!
- Hyvää yötä / Öitä! – Natën e mirë! / "Natën!"
- Terve! / Moro! – Tungjatjeta! / Ç'kemi! / Përshëndetjet!
- Hei! / Moi! – Hë, mirë! (kur takohesh) / Pafshim! (kur ndahesh)
- Heippa! / Moikka! / Hei hei! / Moi moi! – (si më lartë, kur ndahesh)
- Nähdään! – Shihemi më vonë! (në kuptimin e të kontaktuarit përsëri)
- Näkemiin – Mirë u pafshim! (e pa përcaktuar se kur do të shihemi)".
- "Näkemiin" rrjedh nga fjala "Näkema" ("për të parë").
- Hyvästi – Lamtumirë!
- Hauska tutustua! – Kënaqësi që u njohëm.
- Kiitos – Faleminderit!
- Kiitos, samoin – Faleminderit, edhe juve!("kthim i përgjigjes, të njëjtën gjë jua dëshiroj edhe juve")
- Mitä kuuluu? – Si ndihesh? / Ç'po bën? ("Nuk përdoret me njerëz të pa njohur")
- Kiitos hyvää! – Jam mirë, ju faleminderit.
- Tervetuloa! – Mirë se vjen!
Referime
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]- ^ Stampa:Ethnologue18
- ^ О государственной поддержке карельского, вепсского и финского языков в Республике Карелия (në rusisht). Gov.karelia.ru. Arkivuar nga origjinali më 11 tetor 2017. Marrë më 6 dhjetor 2011.
- ^ Öst, Heidi (2013). "Recent Legal Developments in Sweden: What Effect for Finnish and Meänkieli Speakers?". European Yearbook of Minority Issues Online (në anglisht). 10 (1): 563–582. doi:10.1163/22116117-01001026. ISSN 1570-7865.
- ^ Haspelmath, Martin Dryer; Matthew S Gil; David Comrie; Bernard Bickel; Balthasar Nichols, Johanna (2005). Fusion of selected inflectional formatives (në anglisht). Oxford University Press. OCLC 945596278.
- ^ Vilkuna, Maria (1989). Free word order in Finnish : its syntax and discourse functions (në anglisht). Suomalaisen kirjallisuuden seura. ISBN 951-717-558-2. OCLC 997419906.
- ^ a b Statistics Finland. "Tilastokeskus – Population" (në anglisht). Stat.fi. Arkivuar nga origjinali më 11 qershor 2020. Marrë më 17 dhjetor 2011.
- ^ "Itäprojekti matkaa siperiansuomalaisten uinuviin kyliin". yle.fi (në finlandisht). Arkivuar nga origjinali më 17 gusht 2022. Marrë më 13 qershor 2022.
- ^ "Amerikansuomalaisten kieli" (në finlandisht). Arkivuar nga origjinali më 22 maj 2020. Marrë më 8 prill 2021.
- ^ "Росстат — Всероссийская перепись населения 2020". rosstat.gov.ru (në rusisht). Arkivuar nga origjinali më 24 janar 2020. Marrë më 4 janar 2023.
- ^ Karlsson, Fred (13 shtator 2017). Finnish. Comprehensive grammars (në anglisht). Abingdon, Oxon; New York: Routledge. doi:10.4324/9781315743547. ISBN 978-1-315-74354-7.
- ^ Konvention mellan Sverige, Danmark, Finland, Island och Norge om nordiska medborgares rätt att använda sitt eget språk i annat nordiskt land Arkivuar 18 prill 2007 tek Wayback Machine, Nordic Council website. Retrieved on 25 April 2007.
- ^ 20th anniversary of the Nordic Language Convention Arkivuar 27 shkurt 2007 tek Wayback Machine, Nordic news, 22 February 2007. Retrieved on 25 April 2007.
- ^ "Sweden's Finns fear minority language rights are under threat". The Guardian (në anglisht). 13 mars 2018. Arkivuar nga origjinali më 9 nëntor 2020. Marrë më 13 mars 2018.