Кэм
Кэм диэн кээмэй тиһигин сорҕото. Кэм түбэлтэлэри наардыырга, түбэлтэлэр уhуннарын тэҥнииргэ уонна кинилэр икки ардыларынааҕы арыттарын билэргэ туттуллар. Онтон таhынан эбийиэктэр хамсааhыннарын билэргэ. Кэм итэҕэлгэ, философияҕа уонна үөрэххэ улахан суолталаах.
Төгүрүк күн уонна дьыл кэмнэрин утумнара хатылана туруулара уонна тустааҕынан айылҕа көстүүтэ, олоруу-дьаhаныы кэм диэн ааттанар. Кэм бэйэтин дьаалытынан өрүс сүүрүгүн курдук устар.
Кэм саха култууратыгар
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Кэм утумнара
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Кэм быыстала суох хатылана турар икки утумнаах:
- Төгүрүк күн утума:
Тыҥ хатыыта.("Тыҥ батыйа кылаанын курдук санардыы суhуйа көтөн эрэр." Кулун Куллустуур, 773 столб.) Сарсыарда(Сар сырдаа).("Сарыыр танара санардыы арылла сырдаан эрэр эбит". Кул. Куллустуур, 770-780 столб.) Күнүс Киэhэ Саhарҕа (саһар арҕаа) Им сүтүүтэ Түүн ортото. Түүн
Бүрүйбүт хара былыт илин саҕахтан сэгэтэ тэйиитэ (эбэтэр саҕаҕы бу бүрүйүөн аҕай иннинэ) сайыҥҥы тахсар күн сарданата" тыҥ хатыыта" диэн ааттанар. Тыҥ хатыыта кыhыҥҥы кэмҥэ айылҕа көстүүтүн быhыытынан суох. Көннөру олох эрдэ, халлаан сырдыан иннинэ диэн суолтаҕа туттуллар.
- Дьыл утума:
Сайын. Күhүн. Кыhын. Саас.
Кэм утумугар олоҕурар өйдөбуллэр
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Былырыын: сайын (быhайын). куhун (букүhүн). кыhын (быкыhын). саас (быhаас).
Быйыл: сайын (бу сайын). күhүн (бу күhүн). кыhын (бу кыhын). саас (бу саас).
Иллэрээ күн (икки хонуктааҕыта). Иллэрээ (сарсыарда, күнус, киэhэ, туун). Бэҕэhээ. Бүгүн. (Бу күн.) Сарсын. Өйүүн. Эhиил (сайын, күhүн, кыhын,саас).
Кэм кэрдиитэ
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Орто дойду олоҕор туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх. Олоххо баарга барытыгар, хамныыр харалар, көтөрдөр, балыктар уонна харамайдар олохторугар туох эрэ буолар, бүтэр кэмэ, кэхтэр, муҥур уhуга. Холобура олонхоҕо этиллэр: " Оhоҕостоох буолар кэмэ кэрдиитэ". (Кыыс Дэбилийэ, 470- 577 столб.)
Кэм кээмэйдэрэ (саха үгэстэринэн)
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Чыпчылыйыах түгэнэ (тургэнэ). Кыл быстар түгэнэ. Уот ылар түгэнэ. Тоҥ куөс быстына. Хонук (тахсар күн киирэн өссө сана күн тахсыар дылы кэм.) Ый (халлаанна ый уөскээн-бутэн өссө сана ый уөскуөр диэри кэм.) Төгурук сыл (дьыл хайа эрэ утума саҕаланан-бутэн эргийэн кэлэн хатыланыар дылы кэм.) Бэлиэ сыл (ханнык эмэ бэлиэ тубэлтэ буолбут дьылыттан кэми ааҕыы.) Киhи үйэтэ. (Киhи уөскээн, олох олорон өлуөр диэри кэм.) Кэнэҕэс (хойут.) Кэнэҕэhин-кэнэҕэс (хойутаан, өр сыллар ааспыттарын кэннэ.) Кэнэҕэски (кэлин, хойут кэлиэхтээх.) Муҥур (муҥ) үйэ. (Сүүс сыл.) Былыргы үйэ. Быдан былыргы үйэ.
Былыргы саха олоҕун сорох кэмнэрэ
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы](Олоххо туох эрэ буолар, оноhуллар чэрчитэ. Табыгастаах, тоҕоостоох түгэн.Хайа эрэ өттунэн ураты бэлиэ кэм.) Ыам кэмэ. Сайылыкка тахсар кэм. Кулун тутар кэм.(Былыргы саха биэни ыыр туhуттан кулуну тутара(хаайара.) Ыhыах кэмэ. От кэмэ. Кыhынны балаҕанна киирэр кэм. Кыстык(Кыhынны балаҕанна киирииттэн аны сайын сайылыкка тахсыахха дылы кэм. Муҥха кэмэ. Таҥха иhиллиир кэм. Дьыл оҕуhун маннайгы, иккис муостара тостор кэмнэрэ. Өбугэ сааскы быстарыкка бэс сутукатын тарга(уутугар) буккуйан сиир кэмнээҕэ.
Маны таhынан кэм кэрдии өйдөбул чэрчитинэн саха олоҕун кэккэ кэмнэрэ
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Сааскы кэм. Эргэ дьыл. (Эбэ мууhа устуор диэри чугастааҕы кэм.) Дьыл ыпсыыта. (Эбэ мууhа устуохча устубакка турар туруга.Онтон күннээҕи олоххо-дьаhахха "эргэ дьыл эстиитин", "Сана дьыл салаллыытын" эргинэ кэм диэн өйдөнөрө.) Сана дьыл. (Эбэ мууhа устуутуттан сайынны өттунээҕи кэм.)
Кэм бөлөһүөпүйэҕэ
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Бөлөһүөпүйэҕэ кэм төннүбэт сүүрээн курдук билиниллэр, ол аата биир эрэ хайысхалаах: урут ааспыттан билиҥҥини нөҥүөлээн кэлин кэлэргэ.
Кэми бэлиэтээһин
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Кэм латыын алпаабытын t буукубатынан бэлиэтэнэр.
Кэм биирдэмнэрэ
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]| Аата | Уһуна |
|---|---|
| Гигасыл | 1 000 000 000 сыл |
| Тыһыынча сыл (Миллениум) | 1000 сыл |
| Үйэ | 100 сыл |
| Индикт | 15 сыл |
| Уон сыл | 10 сыл |
| Сыл | 365/366 суукка (хонук) |
| Квартал | 3 ый — 1/4 сыл |
| Ый | ≈ 3 декада — 28-31 суукка |
| Декада | 10 суукка (хонук) |
| Нэдиэлэ | 7 суукка (хонук) |
| Шестидневка | 6 суукка (хонук) |
| Пятидневка | 5 суукка (хонук) |
| Суукка | 1/7 нэдиэлэ |
| Чаас | 1/24 суукка |
| Мүнүүтэ | 1/60 чаас |
| Сөкүүндэ | 1/60 мүнүүтэ |
| Терция | 1/60 сөкүүндэ |
| Сантисөкүүндэ | 10−2 сөкүүндэ |
| Миллисөкүүндэ | 10−3 сөкүүндэ |
| Микросөкүүндэ | 10−6 сөкүүндэ |
| Наносөкүүндэ | 10−9 сөкүүндэ |
| Пикосөкүүндэ | 10−12 сөкүүндэ |
| Фемтосөкүүндэ | 10−15 сөкүүндэ |
| Аттосөкүүндэ | 10−18 сөкүүндэ |
| Зептосөкүүндэ | 10−21 сөкүүндэ |
| Иоктосөкүүндэ | 10−24 сөкүүндэ |