ويکي

د وارډ کننګهم سره مرکه، د ویکي جوړونکی

ويکي (انګلیسي: Wiki) هغه وېب پاڼې دي چې خپلو ټولو لیدونکو ته اجازه ورکوي (حتی پرته له دې چې په وېب پاڼه کې راجستر شي) چې په ليکنو کې سمون وکړي، ليکنې له منځه يوسي يا يې سمې کړي. عموما، په ویکيز کې، متنونه د ساده مارک اپ ژبې په کارولو سره لیکل کیږي او د بډایه متن مدیر په مرسته ایډیټ کېدی شي.

د ویکي سافټویر چې د دې ډول وېب پاڼو اساس جوړوي د "ویکي انجن" په نوم یادیږي. ویکي انجن د منځپانګې مدیریت سیسټم دی چې لږ غیر مستقیم جوړښت لري او کاروونکي کولی شي په مستقیم ډول د دوی اړتیاوو سره سم د ټولو برخو سره کار وکړي. د دې منځپانګې مدیریت سیسټم او د بلاګونو په ګډون د نورو سیسټمونو ترمنځ توپیر دا دی چې په ویکي کې، د منځپانګې جوړول د یو ټاکل شوي مالک یا مشر پرته ترسره کیږي، او لږ غیر مستقیم جوړښت شتون لري؛ له همدې امله، جوړښت د کاروونکو اړتیاوو پورې اړه لري.

تر دې دمه تر ټولو لوی ويکي ويکيپېډيا ده، خو د ويکي بوکس په څېر نورې ويکي هم شته. په انټرنیټ کې لومړی ویکي د میلکي کالکي په کال کې د وارډ کننګهم لخوا رامینځته شو او د ویکي ویکي ویب په نوم یاد شو. د "ويکي ويکي" کلمه، چې د دې وېبپاڼې په نوم کارول شوې وه، د "ويکي" له کلمې څخه الهام اخيستل شوې، چې د هاوايي په جنوبي کوڅې کې د يوې بس کرښې له نوم څخه اخيستل شوې ده. (ويکي ويکي په هاوايي ژبه کې د "رنښت" مانا لري) [ د لومړي لاس څېړنه؟ ]

د "ویکي" او "ویکي ويکي" اصطلاحات د یو ځانګړي ډول هایپر متن (HTML) یا ګډون کونکي سافټویر پیژندلو لپاره کارول کیږي چې دوی تولیدوي.

صفتونه

ویکي د ویب پاڼو یوه ټولګه ده چې هرچا ته اجازه ورکوي چې د هغې په منځپانګې کې ونډه واخلي، یا لږترلږه هر هغه څوک چې د ویکي سرور سافټویر ته لاسرسی ولري.

وارډ کننګهم ، د ویکي ویکي ویب په نوم د لومړي ویکي سافټویر جوړونکی، د ویکي په اړه وايي: "تر ټولو ساده آنلاین ډیټابیس چې واقعیا کار کوي." هغه د ویکي مفهوم په لاندې ډول تعریف کړی دی په هغه کتاب کې چې هغه د بو لوف (ویکي لار کتاب) سره یوځای لیکلی دی:

• ویکي ټولو کاروونکو ته بلنه ورکوي چې په دې سایټ کې هره پاڼه سم کړي یا نوې پاڼې جوړې کړي؛ د دې لپاره، یوازې د وینیلا براوزر ته اړتیا ده او هیڅ پلگ ان نصبولو ته اړتیا نلري.
• ویکي د خپلو پاڼو ترمنځ د اړیکو په جوړولو سره چې تقریبا ورته اسانه وي او دا په ګوته کوي چې غوښتل شوې پاڼه شتون لري یا نه وي، د خپلو پاڼو ترمنځ معنی وړ اړیکه فعالوي.
• ویکي د مسلکي لیکوالو لخوا نه لیکل کیږي بلکه د عادي لیدونکو لپاره ډیزاین شوی. د ویکي په ځای کې د بدلونونو اساس د همکارۍ پر بنسټ دی.

د ويکي پاڼو سمون

د یو نسبتا ساده کارن مخبڼې سره، ویکیز د هایپر متن تولید او د مارک اپ ژبو کارولو ته اجازه ورکوي، او ډیری وختونه د ګروپ ویب اډې جوړولو او ټولنیز بنسټونو ته وده ورکولو او د پوهې مدیریت احساس کولو لپاره کارول کیږي. د مثال په توګه، ويکيپېډيا د ويکي تر ټولو ښه پېژندل شوې بېلګه ده.

په ځینو ویکیزونو کې د پاڼې په سر کې یو تڼۍ یا لینک شتون لري چې په کلیک کولو سره تاسو سمدلاسه پاڼه ترمیم کولی شئ، په دې شرط چې کاروونکي د سمون اجازه ولري. په دې توګه، کارونکي ته د متن پر بنسټ د ترمیم وړ پاڼه چمتو کیږي، په کوم کې چې د مارک اپ ساده ژبه لکه ویکي متن یا ویکي کوډ کارول کیږي (دا د سمون وړ پاڼه د ترلاسه کولو او لیدلو ډول دی). د مثال په توګه، که تاسو د کرښو په پیل کې ستوری کېښودئ، یو بلیټ شوی لیست به رامینځته شي.

نیویگیشن

د ډېرو پاڼو په پای کې د نورو متن پاڼو لپاره د هایپر متن لینکونه شتون لري. د غیر خطي نیویګیشن دا بڼه د رسمي نیویګیشن نمونو په پرتله د ویکیز لپاره ډېر اصلي دی.

ځینې ویکیز په خپلو پاڼو کې دننه اړیکې لري چې دا ښیي چې کومې پاڼې له پاڼې سره تړاو لري. دا هم عادي خبره ده چې د هغو پاڼو لپاره لینکونه جوړ کړئ چې لا تر اوسه شتون نلري نورو ته بلنه ورکوي ترڅو هغه څه شریک کړي چې دوی په ویکي کې د یوې نوې موضوع په اړه پوهیږي.

لینک کول او نوې پاڼه جوړول

د لینکونو رامینځته کولو لپاره ، یو ځانګړی قاعده لیدل کیږي ، کوم چې د "لینک نمونه" په نوم یادیږي. په اصل کې، ډیری ویکیز د مخونو د نومولو او لینکونو جوړولو لپاره د اوښ نښه تعقیبوي. په دې ډول چې دوی توري د لومړي توري په لویوالي سره لیکلي او د کلمو ترمنځ ځای نه پریږدي.

په ډیری ویکیزونو کې، دا یوازې ممکنه ده چې د مقالې سرلیک وپلټئ ، مګر داسې ویکي شتون لري چې د ټول متن لټون هم لري. دا پدې پورې اړه لري چې ایا د ویکي انجن ډیټابیس کاروي یا نه. ځینې ویکي لکه PMWiki د فلیټ فایل ډیټابیس کاروي. د میډیا ویکي په لومړیو نسخو کې د فلیټ فایلونو ډیټابیس هم کارول شوی و چې د 2000 په لومړیو کې د لی ډینیل کروکر لخوا لیکل شوی و.

تاریخ

کننګهم په 1994 کې سافټویر او ویب پاڼه جوړه کړه ترڅو د پروګرام کونکو ترمنځ د معلوماتو تبادله اسانه کړي. دا نظر د هایپرکارډ سټیک فایلونو پراساس و چې د 1980 لسیزې په وروستیو کې رامینځته شوی و. کننګهم دغه سافټویر د ۱۹۹۵ کال د مارچ په ۲۵ د خپل شرکت (کننګهم او کننګهم) په ویب پاڼه کې نصب کړ. کننګهم دا نوم د هونولولو د هوايي ډګر کاونټر آپریټر په یاد کې غوره کړ چا چې ورته وویل چې د ویکي ويکي بس د هوایی ډګر ترمینل ته بوځي. ويکي ويکي د "ويکي" کلمې دوه چنده کول دي چې په هاوايي ژبه کې د چټک او چټکۍ په معنا کارول کيږي.

بدیل تعریفونه

په 1990 او 2000 لسیزو کې، د ویکي کلمه دواړه د ترمیم وړ ویب پاڼې او سافټویر ته اشاره شوې چې دوی ته یې د ترمیم کولو واک ورکړی، که څه هم وروستنۍ معنی اوس هم کارول کیږي. د ویکي جوړونکي وارډ کننګهم په 2014 کې لیکلي وو چې یوازې هغه وخت چې موږ د "ویکي" کلمه د یوې ویب پاڼې نومولو لپاره کارولی شو چې پاڼې یې د کاروونکو لخوا ایډیټ کولی شي.

د ويکيز ګټې

Wikis کاروونکو ته اجازه ورکوي چې د ویب پروګرامونو په اړه د پوهې پرته په مختلفو موضوعاتو ویب پاڼې جوړې کړي. د دې هدف لپاره، ويکيز د متنونو بڼه بدلولو لپاره ساده کنوانسیونونه کاروي چې په ويکي کې ځای پر ځای شوي دي، کوم قواعد چې په هر ويکي کې توپیر لري.

د ويکيز بله ګټه دا ده چې په مخونو کې هر ډول بدلونونه ثبتېږي، او مخونه له بدلون مخکې حالت ته راستانه کېږي. همدارنګه، ډیری ویکیز (لکه ویکیپیډیا ) کاروونکو ته اجازه ورکوي چې د بدلون د څو مرحلو پلي کولو دمخه او وروسته د یوې پاڼې منځپانګې پرتله کړي.

یوه ځانګړتیا چې په ویکیز کې په مختلفو بڼو کې لیدل کیږي د بلې پاڼې سره د لینک کولو وړتیا ده، ایا دا پاڼه شتون لري یا نه. په ويکيپېډيا کې، متنونه د [[ويکيپېډيا]] په توګه تړل شوي، او که د متن سره ورته پاڼه شتون ونلري، لینک په سور کې ښودل کیږي.

د ويکيز اړوند فورمونه

په عموم کې، د ويکي اړوند کنفرانسونه او غونډې په لاندې ډول دي:

• په ویکیس کې نړیوال سمپوزیم
• د وروستي بدلونونو کمپ، د ویکي موضوعاتو اړوند یو پرانیستی فورم

د ځانګړو ویکي سایټونو او غوښتنلیکونو په اړه کنوانسیونونه دا دي:

• د اتلاسیون غونډه، د اتلاسین سافټویر کاروونکو لپاره کلنۍ کنفرانس
• ټیکفاسټ
• ويکي مانيا

ويکيميډيا او پښتو ژبه

د ويکيميډيا بنسټ د څو ژبو پروژو د چوکاټ پر بنسټ، د ويکي سافټوير په پښتو ژبه کې هم کارول شوی دی. د دې بنسټ ځینې پښتو پروژې په لاندې ډول دي: د پښتو ويکيپېډيا خورلڼې پروژې په لاندي توګه دي؛

• 
  کامنز
  د رسنيو راټولوونکی
• 
  ميډیاویکي
  د ويکيمېډيا سيسټميزه ويکي
• 
  مېټا-ويکي
  د ټولو ويکي‌پاڼو پلرنی بنسټ
• 
  ویکيتابتون
  د کتابونو راټولوونکې ويکي
• 
  ويکي‌ډېټا
  وړيا مالوماتو سرچينه
• 
  ويکي‌خبرونه
  د خبرونو وړيا راټولوونکی
• 
  ويکي‌وینا
  د هر ډول ویناوو راټولوونکی
• 
  ويکي‌سرچينې
  د سرچينو راټولوونکی
• 
  ويکي مسالې
  د مسالو اړوند مالومات
• 
  ويکي‌پوهنتون
  د زدکړې لپاره وړیا توکي
• 
  ويکيسفر
  د سفر اړوند مالومات
• 
  ويکي‌لغات
  د لغاتونو وړيا راټولوونکی

د ويکيميډيا نورې پروژې لکه ويکيخونديځ ، ويکيډاټا او ويکيپېپ څو ژبيزې پروژې دي.

اړوندې پوښتنې

• د ویکیز لیست
• ويکيليک
• وېپ: ويکي ليکنه
• ګډې همکارۍ

سرچينې

.mw-parser-output .reflist{font-size:90%;margin-bottom:0.5em;list-style-type:decimal}.mw-parser-output .reflist .references{font-size:100%;margin-bottom:0;list-style-type:inherit}.mw-parser-output .reflist-columns-2{column-width:30em}.mw-parser-output .reflist-columns-3{column-width:25em}.mw-parser-output .reflist-columns{margin-top:0.3em}.mw-parser-output .reflist-columns ol{margin-top:0}.mw-parser-output .reflist-columns li{page-break-inside:avoid;break-inside:avoid-column}.mw-parser-output .reflist-upper-alpha{list-style-type:upper-alpha}.mw-parser-output .reflist-upper-roman{list-style-type:upper-roman}.mw-parser-output .reflist-lower-alpha{list-style-type:lower-alpha}.mw-parser-output .reflist-lower-greek{list-style-type:lower-greek}.mw-parser-output .reflist-lower-roman{list-style-type:lower-roman}

بهرنۍ لینک

• ویکی څه شی دی؟ Archived 2017-04-20 at the Wayback Machine.
• د مختلف ویکیز فعالیت احصایې