isiXhosa

isiXhosa
Snackt in	Republik Süüdafrika, Botswana, Lesotho
Sprecher	ca. 7,9 Millionen
Klassifikatschoon	Benue-Kongo-Spraken Bantoidspraken Bantuspraken Ngunispraken isiXhosa isiXhosa
Offitschell Status
Amtsspraak in	Süüdafrika
Spraakkoods
ISO 639-1	xh
ISO 639-2	xho
ISO 639-3	xho

isiXhosa [isikǁʰóːsa], kort ok Xhosa, is en Spraak, de vun de Xhosa snackt warrt. Se höört to de elf Amtsspraken in Süüdafrika. Annere Länner, wo se noch snackt warrt, sünd Botswana un Lesotho. Blangen isiZulu is isiXhosa de tweetmehrste Mudderspraak in Süüdafrika. De beiden Spraken sind bannig eng miteenanner verwandt. En Merkmal, dat an’t mehrste opfallt, sünd de Klickluden, in de Sprakennaam is ok all so en Klickluut to hören, dat xh.

isiXhosa warrt mit dat latiensche Alphabet schrieven un is en Toonspraak, as de mehrsten Bantu-Spraken.

Historie

De Naam Xhosa is afledd vun en legendären Hööftling. De Spraakbeteken isiXhosa kümmt vun dat Volk, de Xhosa sülvst. Se betekent sik sülvst as amaXhosa. De mehrsten vun de Spraken mit Klickluden sünd Khoisan-Spraken. Dat isiXhosa nu aver en Bantu-Spraak is, hangt dörmit tohoop, dat’t bannig veel Kuntakt in de Historie to de Khoisan-Spraken hatt hett. Sülvst de Naam kann en Khoisan-Born hebben.

Geograafsch Utbreden

De Spraak is de süüdwestliche Deel vun de Familje Nguni. Dat is en Ünnerfamilje vun de Bantu-Spraken. De mehrsten Muddersnackers leevt in de Oostkapprovinz. Dat gifft aver ok wedder mehr Snackers an de Westkap, mang jem ok in Kapstadt.

Dialekten

Xhosa is bannig eng mit de annern Bantu-Spraken verwandt. An de Grenzen to de annern Spraken verstaht de Snackers faken ok de annere Spraak, t.B. Zulu oder Swati; vergliek hierto dat Nedderdüütsche mit dat Hoochdüütsche. Butendem hett dat Xhosa mehr Dialekten. Mang Experten warrt de Grenzen twischen de enkelten Dialekten ünnerscheedlich trocken. En etwaige Kategoriseeren weer: Xhosa, Ngquika, Gealeka, Mfengu, Thembu, Bomvana, Mpondomisse.

Phonetik un Phonologie

De phonoloogsche Struktur vun de Vokalen is eenfach, man de Struktur vun de Konsonanten wiest vele Saken op, de för en Europäer snaaksch wirken künnen. Blangen de Konsonanten, de mit de Luftstrom billt warrt, hett Xhosa bavento noch dree Aarten vun Klickluden. De eerste is de dentale Klickluut; he warrt maakt, wenn een de Tong an de Sniedtähn andrückt. De Luut, de denn rutkümmt, is so ähnlich as en „ts ts ts“, wenn een över wat mit jichtenseen schimpt. Schreven warrt dat mit en c. De twete Luut is lateral. He kümmt dörbi rut, wenn een de Tong an de Sieden vun de Mund aftreckt. Dat klingt so’n beten as wörr man en Peerd ansporen. De Teken dörto is dat x. De dritte Luut is denn de postalveolare Klickluut un warrt mit de Lief vun de Tong gegen de Gumen maakt. Dat klingt as wörr een en Korken ut de Flasch halen. He warrt as q schreven. Jeedeen vun disse Luden kann en vun söss Speelaarten annahmen. Butendem is Xhosa en Toonspraak. Dat heet, dat de Höögde vun de Intonatschoon, in de en Woort snackt warrt, de Bedüden ännern kann. Dat gifft twee Töön, hooch un siet.

Vokalen

Dat gifft blots teihn Vokalen: [a], [ɛ], [i], [ɔ] un [u], jeedeen kann kort oder lang ween. Se warrt as a, e, i, o un u schreven.

Konsonanten

In düsse Tabell sünd Konsonantenphonemen oplist. Links steiht de Luutweert in IPA un rechts de Schrievwies in de normale Rechtschrieven.

		labial	Dental / alveolar		postalveolar / palatal	velar	glottal
		labial	Zentral	lateral	postalveolar / palatal	velar	glottal
Klickluden	eenfach		[kǀ] c	[kǁ] x	[kǃ] q
	aspireert		[kǀʰ] ch	[kǁʰ] xh	[kǃʰ] qh
	breathy voice		[ɡǀʱ] gc	[ɡǁʱ] gx	[ɡǃʱ] gq
	nasal		[ŋǀ] nc	[ŋǁ] nx	[ŋǃ] nq
	breathy voice, nasal		[ŋǀʱ] ngc	[ŋǁʱ] ngx	[ŋǃʱ] ngq
Plosiven	ejektiv	[p’] p	[t’] t		[tʲ’] ty	[k’] k
	aspireert	[pʰ] ph	[tʰ] th		[tʲʰ] tyh	[kʰ] kh
	breathy voice	[bʱ] bh	[dʱ] d		[dʲʱ] dy	[ɡʱ] g
	implosiv	[ɓ] b
Affrikaten	ejektiv		[ʦ’] ts		[ʧ’] tsh	[kx’] kr
	aspireert		[ʦʰ] ths		[ʧʰ] thsh
	breathy voice				[ʤʱ] j
Frikativen	stimmlos	[f] f	[s] s	[ɬ] hl	[ʃ] sh	[x] rh	[h] h
Frikativen	breathy voice	[v̤] v	[z̤] z	[ɮ̈] dl		[ɣ̈] gr	[ɦ̤] hh
Nasale	stimmhaft	[m] m	[n] n		[nʲ] ny	[ŋ] n’
Nasale	breathy voice	[m̤] mh	[n̤] nh		[n̤ʲ] nyh
Approximanten	stimmhaft			[l] l	[j] y	[w] w
Approximanten	breathy voice			[l̤] lh	[j̈] yh	[w̤] wh

In Lehnwöör kümmt wiedere Konsonanten vöör: [r] un [r̤] warrt r schreven; [ʒ] un [ʒ̈] warrt zh schreven; [ʣ] un [ʣ̤] warrt dz schreven; [ŋ̈] warrt ngh schreven. De Klickluden, Plosiven un Affrikaten mit breathy voice warrt egens sülvst mit normale Phonatschoon snackt, blots de folgende Vokal warrt huucht. En Bispeel is: da [da̤]. De Schrievwies tsh kann anners as för [ʧ’] ok noch för [ʦʰ] un [ʧʰ] stahn. De glottale Frikativ mit breathy voice [ɦ̤] warrt mannichmal h schreven.

Grammatik

Xhosa is en agglutineren Spraak. Dat meent, dat Suffixen un Präfixen to de Woortstamm toföögt warrt un blots een grammatsch Informatschoon per Ennen hebbt. Butendem hett Xhosa en Klassen- oder Genussystem as alle Bantu-Spraken. Dör gifft dat denn veel mehr Kategorien as blots maskulin, feminin un neutrum, as een dat ut de indoeuropäschen Spraken kennt. Dat gifft Klassen för Woortgruppen, t.B. för Minschen, Verwandten, Deerten, Planten, Saken, abstrakt Konzepten un so wieder.

Alphabet

Bruukt warrt dat latiensche Alphabet. Europäsche Missionaren föhren dat in, as se anfungen, de Bibel to översetten. 1833 worrn eerste Delen vun de Bibel in isiXhosa apenlich maakt, 1846 dat hele Ne‘e Testament un an’n Enn 1859 en vullstännige Utgaav vun de Bibel. Klickluden warrt nich mit diakritische Teken, man mit c för den dentalen, x för den lateralen un q för den postalveolaren Klickluut schreven.

Textbispelen

Xhosa

Nedderdüütsch

Bonke abantu bazalwa bekhululekile belingana ngesidima nangokweemfanelo. Bonke abantu banesiphiwo sesazela nesizathu sokwenza isenzo ongathanda ukuba senziwe kumzalwane wakho.

All de Minschen sünd frie un gliek an Wüürd un Rechten baren. Se hebbt Vernunft un een Geweten un se schüllt sik Bröder sein.

Iinkonzo zeLwimi zeSizwe zinyusa izinga kwaye zikwanika uncedo lonxibelelwano kwiilwimi. Ukugcina iimfuneko zolwimi zoMgaqo Siseko I-NLS ilawula ukungafani kweelwimi zoluntu kwaye inoxanduva lokusebenza ngokumandla zonke iilwimi zabantu bethu ngokuthi ibeke amanyathelo enkqubo yeziphumo ezenziwayo ekunyuseni ukusetyenziswa kwezi lwimi, kwakunye nezo lwimi zingakhathalelwanga ngokwembali.

De Natschonale Sprakendeenst (NLS) stütt un maakt dat lichter mit de Kommunikatschoon mang verschedene Spraken. Na de Spraakvörschriften vun de Verfatten is de NLS för de spraakliche Veelfalt vun uns Sellschap un de Nutzbarmaken vun alle Spraken tostännig. Dat maakt he dör dat rejelle Ümsetten vun plietschen Maßnahmen, üm düsse Spraken to föddern. Dörto höört ok de Spraken, üm de sik in de verleden Tiet nüms pleegt hett.

Kunnig Personen

Miriam Makeba is bannig kunnig för ehr Singen in isiXhosa. De mehrsten vun ehr Leders sünd op isiXhosa.

Verscheedens

De in isiXhosa sungene und snackte Speelfilm U-Carmen worr op de Berlinale 2005 mit den Goldenen Boor uttekent.

Dat Debian-Derivat Ubuntu is na en Woort ut de Spraak vun de Xhosa un Zulu nöhmt. De Grünner un Hööftsponsor vun dit Softwareprojekt is de Süüdafrikaner Mark Shuttleworth.

Literatur

Heidi Schirrmacher, Lawrence Sello Sihlabeni: Xhosa Wort für Wort. Vgl. Peter Rump 2003. ISBN 3-89416-777-7 (Reise Know-How)

Weblenken

UCLA Xhosa Sprach-Profil (hoochdüütsch)
Indrag „Xhosa“ in’t Sprakenverteken „Ethnologue“ vun de Summer Institute of Linguistics (engelsch)
Wöörbook Xhosa - Engelsch