Lhéngua mirandesa

Mirandés
Falado an:	Pertual
Region:	cunceilhos de Miranda de l Douro, Bumioso i Mogadouro
Total de falantes:	15 000
Familha:	Indo-ouropeia Eitálica Románica Ítalo-oucidental Oucidental Galho-eibérica Eibero-románica Eibero-oucidental Stur-lhionés Mirandés
Catadorie (fuontes):	Lhei pertuesa n.º 7/99 de 29 de janeiro
Scrita:	Abc lhatino
Regulaçon por:	Anstituto de la Lhéngua Mirandesa
Códigos de lhéngua
ISO 639-1:	`--`
ISO 639-2:	`mwl`
ISO 639-3:	`mwl`
Un mapa de ls dialetos de l Mirandés Mirandés Central Mirandés Sendinés Mirandés Raiano

Placa de eidantificaçon dua rue, an Zenísio, cul nome de la rue an Mirandés i an Pertués.

La lhéngua/léngua mirandesa ye ua lhéngua románica falada an Pertual, ne ls cunceilhos de Miranda de l Douro (trinta pobaçones) i de Bumioso (3 pobaçones), ne l çtrito de Bergáncia, nun spácio que ten pouco mais de 500 km² i alredror de 7 000 falantes. Miranda ye ua region ancostada a la Spanha, subretodo an las porbíncias de Çamora i Salamanca.

La lhéngua mirandesa ten ua fonologie, morfologie i sintaxe çtinta de l pertués, zde la formaçon de Pertual (seclo XII). Ten las sues raízes ne l lhatin falado ne l norte de la Península Eibérica (l pertués zambolbiu-se ne l noroeste). L mirandés ye un decendiente de l antigo lhionés falado ne l norte de la Eibéria, ne l reino de Lhion, i ye (cunsidrada por alguns) la mesma lhéngua que l lhionés, l sturiano, l cantábro i l stremenho. L mirandés cumparte ua grande bariadade de palabras cun regionalismos de l pertués, puis ua grande parte de Trás-ls-muntes falou l'antigo lhionés na era mediebal, deixando aparecéncias al mirandés.

Adonde se fala

La lhéngua mirandesa ye falada an todas las pobaçones de l cunceilho de Miranda de l Douro, cun eiceçon de dues (Atanor i Teixeira), i an trés aldés de l cunceilho de Bumioso (Bilasseco, Angueira i Caçareilhos), ne l çtrito de Bergáncia. La ária acupada pula region aonde se fala l mirandés en Pertual ten alredror de 500 km² de superfice i queda na frunteira cula porbíncia lhionesa de Çamora. L mirandés ye tamien falado por muitos mirandeses que eimigrórun pa las percipales cidades de l paíç ó que eimigrórun pa l strangeiro.

Segundo alguns outores zde l'ampeço de l seclo XVII que nun se falaba mirandés na cidade de Miranda de l Douro, mas la lhéngua ten benido a retornar a la cidade atrabeç de l nuobo statuto que l mirandés ganhou an 1999 ó de pessonas de las pobaçones que, ne ls redadeiros anhos, ende tiénen benido a fixar rejidéncia.

L spácio adonde se falou mirandés ó outras bariadades de l lhionés yá fui bastante mais basto, ancluindo, an traços generales, toda la zona de l çtrito de Bergáncia que queda antre la borda squierda de l riu Sabor i la frunteira cun Spanha. Tenerá sido assi na Alta Eidade Média, arreculando als poucos an direçon a la frunteira. Para alhá de l mirandés, outras falas stur-lhionesas se mantubírun anté hai pouco tiempo na zona frunteiriça de l cunceilho de Bergáncia, an particular an Riu de Onor, Guadramil, Deilão i Petisqueira.

Anque yá nun se fala mirandés nessa region mais basta, inda puode falar-se dua cultura quemun, an particular na ária correspondente a la mediabal Tierra de Miranda. Ne ls redadeiros tiempos ténen aparecido nuobos falantes de ls outros paízes que ban zde l Brasil anté al Japon.

Quantos son ls falantes

Nun eisiste un cálclo rigoroso de l númaro de falantes de mirandés an Miranda. Na fin de l seclo XIX, José Leite de Vasconcelos calculou que serien 15 000 i esse númaro ten benido a ser repetido, sin critério. Se outras rezones nun eisistíssen, bastarie tener an cunta la deminuiçon de la populaçon ne ls redadeiros trinta anhos para que tal númaro nun puoda yá ser aceite.

Recientemente ténen-se apersentado númaros que barian antre ls 6 000 falantes, cuntando solo ls residentes na region de ourige, i ls 10 000, cuntando tamien ls eimigrantes. Na fixaçon desses númaros ten-se tamien an cunta l menor ó meior coincimiento de la léngua i l sou uso menos ó mais rigular.

Andependientemiente de ls númaros, refira-se que la stinçon de la lhéngua mirandesa yá fui anunciada por bários outores zde l seclo XIX, chegou anté a dezir-se que nun eirie para alhá de ls anhos 80 de l seclo XX, mas la berdade ye que eilha cuntina biba.

Anque biba, la lhéngua mirandesa ten benido a xufrir algue eiroson, an particular zde meados de l seclo passado. L fato splica-se, nua purmeira fase cul ampato de la benida de miles de falantes de pertués para custruçon de las barraiges de l Douro Anternacional, Picuote, Bempuosta i Miranda de l Douro, i depuis cula generalizaçon de l ansino, de la rádio i de la telbison i, an giral, cula melhora de las cundiçones de mobelidade de las pessonas.

Hoije la lhéngua mirandesa ye amenaçada na sue subrebibéncia tanto por fatores anternos, an particular la zertificaçon de la region adonde se fala i l anfraquecimiento de l modo de trasmisson fameliar, cumo por fatores sternos, an particular ls resultantes de la presson eisercida puls meios de quemunicaçon social, pula scuola i puls meios cunsidrados de éisito eiquenómico, an particular la ampregablidade.

Ourige de la lhéngua

La lhéngua mirandesa ten la sue ourige nun de ls remances que se formórun na Península Eibérica a partir de l lhatin, l remanse que dou ourige a la lhéngua stur-lhionesa – adonde la lhéngua mirandesa se antegra - , que se formórun a partir de ls seclos VI-VIII. Essa era la lhéngua de l reino de Lhion, cun eiceçon de la zona galhego-pertuesa. Nessa altura era la lhéngua de la corte i de ls mosteiros, scrita an miles de decumientos anté als seclos XIII-XIV. Zde la sue fundaçon, la frunteira política de Pertual nun coincide cula frunteira lhenguística. Siempre se falou outra lhéngua an Pertual, para alhá de l pertués, la lhéngua mirandesa. Esta ye, antoce, a justo títalo, ua lhéngua de Pertual, eilemiento eissencial de la sue stória, de la sue cultura i de la sue eidantidade.

Alguns outores percurórun demunstrar que l mirandés nun era oureginário de la tierra de Miranda, mas se debie la quelonizaçon lhionesa ne ls seclos XIII i XIV, quier puls frailes de l Mosteiro de Moreruela quier por outros quelonos lhioneses. Mas, sabemos hoije que: essa quelonizaçon fui mui pouco perfunda i se lhemitou a algues pobaçones de la tierra de Miranda; an decumientos de l seclo XII, relatibos a la tierra de Miranda, yá ancuntramos chamadeiros scritos nua lhéngua culas caratelísticas de la lhéngua mirandesa, cumo ye l causo de la donaçon de l reguengo de Palaçuolo por D. Afonso Hanriques, an 1172, a Pedro Mendes, L Tiu; que houbo cuntinidade de poboamiento de la tierra de Miranda zde antes de la fixaçon de ls romanos nesta region, habitada por ua specífica tribo stur, ls zoelas ó zelas.

A partir de la criaçon de la bila de Miranda, an 1289, mas subretodo a partir de l seclo XVI cula eilebaçon de Miranda de l Douro la cidade i la criaçon de l bispado (1545), la lhéngua mirandesa amberedou por caminos que le fazírun ganhar caratelísticas própias ne l cunjunto de la lhéngua stur-lhionesa, anque sin poner an causa la sue pertença a essa lhéngua. Las caratelísticas própias que l mirandés bieno a ganhar no eisígen la sue cunsideraçon cumo lhéngua, ye una spresson dialetal de la lhéngua stur-lhionesa.

Tal cumo l mirandés, tamien outras bariantes stur-lhionesas ganhórun alguas caratelísticas própias. Anque de las defrenças, essas bariadades nunca perdírun as caratelisticas que las cuntina a ounir cumo lhéngua, quier struturalmiente quier stóricamiente. Ye nessa base de recoincimiento de ls laços stóricos quemuns, mas de la aceitaçon de las defréncias que ls aires de la stória le fazírun ganhar, que ye possible restablecer i zambuolber laços siguros antre las báriantes de la nuesa lhéngua quemun, sin menorizar quien quier que seia.

Porquei la menorizaçon de la lhéngua

L zaparecimiento de l reino de Lhion pribou la lhéngua stur-lhionesa dun centro de poder que deixasse la sue eirradiaçon i, subretodo, la sue ouniformizaçon i cunsulidaçon cumo lhéngua, lhebando al sou acantonamiento als poucos nas zonas rurales.

Assi la lhéngua stur-lhionesa, i tamien l mirandés, quedóu scluída de ls grandes mobimientos culturales de l seclos XV-XVI, cumo l houmanismo i l renacimiento, que deixórun dar un salto baliente pulas lhénguas de poder, ditas nacionales, cumo l pertués i l castelhano. Ye por essa altura que se ampeça ó acentua l porcesso de menorizaçon dessa lhéngua, bien spresso, por eisemplo, an alguns outos de outores teatrales de l seclo XVI cumo João del Ancina, an Spanha, i Gil Vicente, an Pertual, mas persente cumo tópico oubrigatório an quaije todos ls outores desse tiempo, ancluindo Miguel de Cervantes. Ye por este período que se dan ls porcessos de amplantaçon de las chamadas lhénguas nacionales, quier cumo lhénguas de la admenistraçon pública, quier cumo lhénguas anstitucionales an giral. De grande eificácia anstitucional fui l chamado mobimiento para "rezar em lingoagem" (pertués), zamcadeado i ampuosto pulas Custituiçones Eipiscopales, subretodo ne ls seclos XV i XVI, que ampuso l pertués cumo la única lhéngua dina de falar cun Dius.

Subretodo zde essa altura, l mirandés passou a ser cunsidrado cumo fala de giente anculta, cumo "fala charra" ó "fala caçurra", oubjeto de caçuada. La regra a seguir, por parte de la quaije totalidade de ls mirandeses lhetrados, era abandonar la fala mai an fabor de la lhéngua "grabe", l pertués. Habie-se perdido la lhigaçon cula sue ourige stórica, i essa perda de mimória stórica lhebou a que lhançasse raízes la eideia de que l mirandés nun era ua lhéngua, mas un pertués mal falado, ua mera bariadade de l pertués, própia de giente atrasada i anculta.

La mesma perda de mimória stórica ye respunsable por tanta giente tener stranhado l reconhecimiento, atrabés de lhei, de l mirandés cumo lhéngua. Tamien por esso, alguns inda pénsan que l mirandés naciu cumo lhéngua an 1999, mas la lhei lhemitou-se a recoincer l que yá era ua lhéngua hai cientos d'anhos.

Porque ye que se mantubo anté als nuossos dies

La meiorie de l'outores ten atribuido la manutençon de la lhéngua mirandesa a dous fatores fundamentales: l'eisolamiento an relaçon al resto de l paíç; la cuntina i perfunda relaçon culs pobos de l'outro lhado de la frunteira, an particular de las regiones de Aliste i de Sayago.

L'argumiento de l'eisolamiento nun ten qualquiera fundamento: por un lhado a tierra de Miranda nun staba mais eisolada de l que las tierras al lhado, adonde deixou de se falar mirandés; por outro lhado, a partir de la criaçon de l bispado de Miranda i de l'eilebaçon de Miranda de l Douro la cidade (1545), esta passa a ser un centro de poder i de cultura, cun un númaro razonable de pessonas lhetradas i an streito cuntato cul restro de l paíç; fundamental ye dezir-se que ls mirandeses son, pul menos, bilingues zde hai bários seclos, esto ye, fálan l mirandés i l pertués, l que nun acuntecerie se l'eisolamiento fusse l que se diç.

L'argumiento de l streito cuntato culas regiones frunteiriças cercanas, subretodo Aliste i Sayago, faç sentido, yá que se falaba lhionés de ls dous lhados de la frunteira, pul menos anté finales de l seclo XIX ó percípios de l seclo XX.

A este argumiento hai a acrecentar l fato de l mirandés ser ua lhéngua, esto ye, cun macanismos geradores de l sou zambolbimiento, geradora de fuorte cuncéncia lhenguística i cun capacidade d'outo-subrebibéncia.

Por fin, hai inda que referir l sistema d'uso defrenciado de l pertués i de l mirandés, de modo mui rígido, deixando la subrebibéncia i zambolbimiento de dambas las lhénguas a la par. Este uso defrenciado, subretodo a partir de l seclo XVI, puode ser assi resumido: l pertués ye la lhéngua anstitucional i de cuntato cun eilemientos stranhos a la quemunidade; l mirandés ye la lhéngua de la quemunidade, quier nas relaçones sociales i familiares, quier nas relaçones de trabalho.

Lhéngua ó dialeto

Las palabras "lhéngua" i "dialeto" nin siempre ténen l mesmo segneficado pa ls dibersos outores. Mas, ye giralmiente aceite que ua lhéngua se çtingue dun dialeto pul sou reconhecimiento político, l'acunteciu cul mirandés atrabeç de la lhei 7/99, de 29 de Janeiro, aprobada pula Assemblé de la República. Tal quier dezir que la çtinçon ye puosta an aspetos sternos a la própia lhéngua.

Ua lhéngua eisiste siempre que stéiamos delantre un sistema lhenguístico gramaticalmiente purfeito i cun caratelísticas çtintibas própias, l que ye recoincido al mirandés zde que, na fin de l seclo XIX, fui studado por José Leite de Vasconcellos.

L'uso de la lhéngua, andependientemiente de l nome i qualquiera que eilha seia, ye un dreito fundamental que radica na denidade de cada ua de las pessonas que la fálan, bien cumo de la quemunidade qu'atrabeç deilha se spressa i se eidantifica.

Bariadades

Yá José Leite de Vasconcellos habie çtinguido trés bariadades drento de l mirandés: Raiano; Sendinés i Central. L raiano ye falado an bárias pobaçones cerca de la frunteira (raia seca). L Sendinés ye falado na bila de Sendin. L mirandés central que ye falado nas restantes pobaçones i fui aporfilhado cumo padron pula Cumbençon Ourtográfica de la Lhéngua Mirandesa. Assi, cumo qualquiera lhéngua, i anque de l sou reduzido númaro de falantes i de la pequeinha ária geográfica adonde se fala, tamien l mirandés apersenta amportante bariaçon anterna.

De las bariadades de l mirandés, la qu'apersenta defrenças mais sensibles ye l sendinés, que fui oubjeto de la 1ª Adenda a la Cumbençon Ourtográfica de la Lhéngua Mirandesa. Al nible de la ourtografie, la cumbençon seguida ye la mesma, solo se deixando que ls sendineses, se l quejíren, puodan screbir cun l- an ampeço de palabra an beç de lh- (eis. luna, pa la palabra 'lhuna').

Caratelísticas de l mirandés

Aperséntan-se de seguida solo las percipales caratelísticas, sin las sgotar. Faç-se ua cumparaçon cul pertués i cul castelhano, para melhor fazer ressaltar essas caratelísticas, que nuns causos la defrencian i noutros causos l'achégan dua ó outra dessas lhénguas:

l mirandés (salbo ne l dialeto sendinés) palatiza l 'l' einicial, l que nun acuntece an pertués nin an castelhano: lhuna – lua (pert.), luna (cast.); lhana – lã (pert.), lana (cast.);
hai ua série de ditongos crecentes qu'afástan l mirandés tanto de l pertués cumo de l castelhano: castielho – castelo (pert.), castillo (cast.); tierra – terra (pert.), tierra (cast.); fuonte – fonte (pert.), fuente (cast.); buono – bom (pert.), bueno (cast.); ferruolho – ferrolho (pert.), cerrojo (cast.);
l mirandés cunseba l 'l' i l 'n' anterbocálicos, que caen ne l pertués (mas nó ne l castelhano): arena – areia; tener – ter; pila – pia; malo – mau;
l 'll' i l 'nn' duplos anterbocálicos lhatinos palatizórun-se an mirandés, mas nó an pertués: cabalho – cavalo; canha – cana;

Ye tamien de dezir:

l 'f' lhatino cunserba-se an mirandés i pertués, mas nó ne l castelhano: afogar-se – ahogarse; forno - horno;
la nasal 'on' pertuesa nun eisiste ne l mirandés (fuora nun tipo de causos ne l dialeto sendinés): son – são; pan – pão; armano – irmão;
l'eineisisténcia de bogales altas átonas an ampeço de palabra: eis. einemigo, inimigo; oufender, ofender; anganhar, enganar; anfenito, infinito;
l'eineisisténcia de l prefixo des-, reduzido a z :zamprego, desemprego (pert.); zaparecer, desaparecer (pert.) ó ç- (eis. çcascar, descascar; çclarar, declarar;

A esto hai qu'acrecentar: ua cunjugaçon berbal specífica, ambora l sistema berbal de l mirandés seia parecido al de l pertués; ls artigos definidos l (o) i la (a), ls pornomes pessonales (you, eu) i possessibos (miu, meu; mie, minha, etc.); modos de tratamiento de respeito, specíficos i çtintos; alguas palabras cun género defrente (eis. la calor, o calor); adbérbios i lhocuçones eineisistentes an pertués (eis. ende, sourtordie); ua sintaxe cun bárias caratelísticas própias; i bastante bocabulário çtinto de l pertués, anque haber ua grande cuntinidade lhexical cumo acuntece an todas las lhénguas d'ourige lhatina de la Península.

Mas tamien hai parecenças antre l mirandés i l pertués, subretodo l de l norte anterior, de que se çtaca: un sistema de quatro sibilantes (por eisemplo pernuncian-se defrentemente cesta, sesta; maça, massa; cozer, coser; beiço, beiso; trás, traç); nun eisiste v, eisistindo solo b (eis. baliente, biaige).

Cuncluindo, puode dezir-se que l mirandés ten caratelísticas própias que l çtínguen tanto de l pertués cumo de l castelhano i l filian nas lhénguas sturo-lhionesas, mas cumparte tamien parecenças i anfuéncias daqueilhas dues lhénguas, anque cun predomínio de l'anfluéncia de l pertués. Esso an nada afeta la sue outonomie i la sue strutura purfeita cumo lhéngua, nun sendo ua mescla antre aqueilhas dues lhénguas.

Testo amostra

Eiqui stá un testo amostra an mirandés, screbido por Amadeu Ferreira, i publicado ne l jornal Público, a 24 de júlio de 2007. Para cumparar stan las traduçones de l testo pa l sturiano-lhionés central, pa sturiano-lhionés oucidental (an l que antra l mirandés), para pertués i castelhano.


Mirandés:	Sturiano-lhionés central:	'Sturiano-lhionés oucidental':	Stremenho:	Pertués:	Castelhano:
Muitas lhénguas/lénguas ténen proua de ls sous pergaminos antigos, de la lhiteratura/literatura screbida hai cientos d'anhos i de scritores hai muito afamados, hoije bandeiras dessas lhénguas/lénguas. Mas outras hai que nun puoden tener proua de nada desso, cumo ye l causo de la lhéngua/léngua mirandesa.	Munches llingües tienen arguyu de los sos pergaminos antiguos, de la lliteratura escrito hai cientos d'años y d'escritores perfamosos, güe banderes d'eses llingües. Pero hai otres que nun puen tener arguyu de nada d'eso, como ye'l casu de la llingua mirandesa.	Muitas llinguas tienen arguyu de los sous pergaminus antiguos, de la lliteratura escrita hai cientos d'años y d'escritores muitu afamaos; güei bandeiras d'esas llinguas. Pero hai outras que nun puoden tenere arguyu de nada d'eso, cumu yía'l casu de la llingua mirandesa.	Muchas luengas tienin ergullu delos sus pergaminus antigus, dela literatura escrita ai cientus d'añus i d'escrevioris mu famosus, oi banderas d'essas luengas. Peru ain otras que no puein tenel ergullu de ná d'essu, comu es el casu dela luenga mirandesa.	Muitas línguas têm orgulho dos seus pergaminhos antigos, da literatura escrita há centenas de anos e de escritores muito famosos, hoje bandeiras dessas línguas. Mas há outras que não podem ter orgulho de nada disso, como é o caso da língua mirandesa.	Muchas lenguas tienen orgullo de sus antiguos pergaminos, de literatura escrita hace cientos de años y de escritores muy famosos, hoy banderas de esas lenguas. Pero hay otras que no pueden tener orgullo de nada de eso, como es el caso de la lengua mirandesa.

Refréncias

Lhigaçones sternas