Латин хэл — Википедиа нэвтэрхий толь Jump to content

Латин хэл

Холбоос засах
Википедиа — Чөлөөт нэвтэрхий толь
Латин хэл
Италийн Ром хотын Колизейн доторх чулуун дээрх латин бичээс
Тархалт
Угсаатан
Эрин үеТөрөлх хэлний хувьд МЭӨ 7-р зуунаас МЭ 700 он хүртэл
Эрт хэлбэр
Латин цагаан толгой (Латин бичиг)
Албан ёсны хэрэглээ
Тохируулагч
байгууллага		Папын Латин хэлний академи
Томьёолбор
ISO 639-1la
ISO 639-2lat
ISO 639-3lat
lat
Глоттологimpe1234
lati1261
Linguasphere51-AAB-aa, -ab, -ac
Эзэн хаан Траяны үеийн Ромын эзэнт гүрний хамгийн том цар хүрээ (МЭ 117 он) ба Латин хэлээр ярьдаг хүмүүсийн захирч байсан газар нутаг. Эзэнт гүрний дотор Латин хэлнээс бусад олон хэлээр ярьдаг байв.
IPA авианы тэмдэгт орсон болно. Тохиромжтой үзүүлэх дэмжлэггүйгээр та Юникод тэмдэгтүүдийн оронд асуултын тэмдэг, хайрцаг эсвэл бусад тэмдэгтүүдийг харах магадлалтай.

Латин хэл (Латинаар lingua latīna) нь итали хэлнүүдийн нэг гэж тооцогддог[1]. Лаций болон Эртний Ромд эртний грек хэлний нэгэн адил хэрэглэж ирсэн хэл. Ромын байлдан дагуулалтаар латин хэл Газар дундын тэнгис, Европын ихэнх хэсэгт тархжээ. Каталан, франц, итали, португал, румын, испани зэрэг Роман овгийн хэлнүүд бүгд латин хэлнээс гаралтай[2] бөгөөд өөр олон хэл, ялангуяа Европын хэлнүүд шинжлэх ухаан хөгжих явцад үгийн сангаа латин хэлнээс их баяжуулсан ажээ. XVII зууныг хүртэл латин хэл төв ба баруун Европын шинжлэх ухаан, эрдэм шинжилгээний олон улсын хэлний үүрэг гүйцэтгэж байгаад аажмаар ярианы амьд хэлнүүдэд шахагджээ. Латин хэл нь өнөөдөр Ватиканд хэрэглэгдэж байгаа бөгөөд Ромын Ромын Католик шашны сүмийн албан ёсны хэл бөгөөд ёслол мөргөлийн үеэр хэрэглэдэг байна.

Сонгодог латин хэл нь Цицерон (МЭӨ 106-43), Цезарь (МЭӨ 100-44) нарын зохиолуудад синтаксис, Вергилий (МЭӨ 70-19), Горац (МЭӨ 65-8) ба Овид (МЭӨ 43 - МЭ 18) нарын яруу найргийн зохиолуудад хамгийн тод илэрхийлэлтэй гардгийг хэлдэг байна.

Дундад зууны эсвэл Христийн шашинтай латин бол юуны түрүүнд шашны уншлагын текстүүд - дуулал, дуулах, залбирал хийхэд ашигладаг юм. 4-р зууны төгсгөлд Стридоны Иероним Библийг бүхэлд нь латин хэл рүү хөрвүүлсэн. Вулгата гэж нэрлэгддэг энэхүү орчуулга нь 16-р зуунд Трентийн Католик сүмд эх хувьтай дүйцүүлэн хүлээн зөвшөөрөгдсөн байв. Түүнээс хойш латин хэлийг эртний еврей, эртний грек хэлтэй хамт Библийн ариун хэлний нэг гэж үздэг болсон.

Түүх

[засварлах | кодоор засварлах]

Хэл хөгжилийн турш ялгаатай зарим алхам зөвшөөрөгджээ, олонууд нь тър йм утганы нарийвчиллын, хэрэглээний, зүй бичлэг, бүтцийн өөрчлөлтөд үндэслэгдэнэ[3]. Зурагт шалгуур байдлаар тусгайлан ангилал үүсгэхгүй; өөр өөр шинжлэх ухаантнууд өөртөө нарийвчилсан онцлогуудыг зарим ч гялалзана[4].

Танигдсан хамгийн эртний латин хэл нь дундаж эртний латин хэл буюу дундаж эртээс эргэсэн латин[5][6], 753 он хүртэлхийгөөр Ромын Эзэнт гүрэн[7], Ромын Бүгд найрамдашгүйтэй холбоотой, 75 оноос эргээрхийгөөр Классик латин хэлийн үе гүртээ, мөн гэрт баримталсан байна. Энэ нь бичгийн болон бидэнд очсон хамгийн эртний латин туухийн бичиг баримтууд, Plautus болон Terence-ийн комеди зүйлсээс гарч ирсэн. Латин цагаан толгойг Этрүүскийн цагаан толгойн гүн зэрэгт үүсгэсэн байна.

Орчим мөч, бүгд найрамдаж байх үеийн эх дор болон дараа буюу 200-75 оноос 200 оны үе хооронд Шинэ Классик латин хэл гарч ирсэн, энэ нь яруу найрагч, ятган шүлгийн, түүхэн, бусад бичиж эмхтгэлтэй хүмүүст зориулсан байсан шударгийн бичиг шийдэл юм[8][9][10]. Хамгийн том классик үгсийн бичиг баримтуудыг бүртгэх байгууллагад үзүүлэх, ухааны арга зүйг сахиж хамгаалахад гагцхүү багц залуу, алаг хэлний академиуд хүргэсэн юм.

Ойр латин тодотгож бичих латин хэл нь 3-6 зууны үед ашиглагдсан[11][12]. Энэ нь классик хэлийнхээ хувьд илүү хурдан хэлний хэлбэрээс залгаж ангижрах болсон. Хариуд тавьсан үгийн дараалал, жишээ нь, одоогийн Роман хэл дээр илүү өргөн дэуштай байна.

Латин хэл албан ёсны байсан улсууд

[засварлах | кодоор засварлах]
  • 1733 он хүртэл - Английн Вант улсын албан ёсны хэл байсан. 1066 оноос засгийн газрын баримт бичгийг латин үсгээр бичдэг байсан байна. Албан бус бичиг баримтууд 15-р зуунаас англи хэлээр бичигдсэн байдаг. Түр зуур, протекторатын үед (1653-1660) латин хэлийг англи хэлээр сольжээ. 1660 оноос хойш латин хэл нь баримт бичгийн албан ёсны хэл болсон боловч практик дээр олон баримт бичгийг англи хэлээр бичсэн байв. 1731 онд англи хэлийг баримт бичгийн албан ёсны хэл болгосон хууль батлагдсан. Энэхүү хууль нь 1733 онд хүчин төгөлдөр болсон бөгөөд 1863 он хүртэл хүчинтэй байжээ.
  • 1781 он хүртэл - Германы мужуудад латин хэлээр сургалт явууулж байсан. 1522 онд Лютер (Виттенбергт) анх удаа Шинэ Гэрээг хэвлүүлсэн бөгөөд үүнийг латинаар биш герман хэлээр хэвлүүлжээ. 1523 онд (Альстедт) Мюнцер католик шашны үйлчилгээг латин хэлээр явуулахаа больж, герман хэлээр сольсон (хэдийгээр саксон өөрөөр хэлбэл герман хэл) оффисын ажил болон шүүх дээр ашиглаж байжээ. 1524 онд Германы анхны дууны цуглуулга гарчээ. Орфуртыг "Enchiridion" ("Энхиридион") гэж нэрлэдэг. Ном бичиж, хэвлүүлдэг гол хэл нь латин хэл хэвээр байсан боловч 1681 он гэхэд (өөрөөр хэлбэл Германы шинэ дээд эрин үед) герман хэлээрх номын тоо их байсан. 1781 онд сургалтын латин хэлийг герман хэлээр сольсон байна.
  • Латин хэл нь 1784 он хүртэл Прагийн их сургууль, Чехийн абан ёсны сургалтын хэл байв. 1784 онд үүнийг герман хэлээр сольжээ. Чех улсын хамгийн анхны уран зохиолыг латин үсгээр бичиж хадгалсан байдаг. Чех хэлээрх бүтээлүүд 13-р зууны хоёрдугаар хагаст гарч эхэлсэн.
  • Польшид 16 зууны эцсээс польш хэл рүү шилжсэн байна.
  • 1844 он хүртэл Унгарын хаант улсын албан ёсны хэл нь латин байсан.
  • 1857 он хүртэл Испанид албан хэл байсан.
  • 1912 он хүртэл Италийн хаант улсад дээд боловсролын хэл нь латин байжээ.

Тайлбар

[засварлах | кодоор засварлах]
  1. ↑ Sandys, John Edwin (1910). A companion to Latin studies. Chicago: University of Chicago Press. pp. 811–812.
  2. ↑ Bryson, Bill (1996). The mother tongue: English and how it got that way. New York: Avon Books. pp. 33–34.
  3. ↑ "How Old is Latin?". ancientlanguage.com. Татаж авсан: 2024-07-16.
  4. ↑ "Latin Online Series Introduction". lrc.la.utexas.edu. Татаж авсан: 2024-07-16.
  5. ↑ "Latin language". www.translationdirectory.com. Татаж авсан: 2024-07-16.
  6. ↑ "Archaic and Old Latin" (PDF). www.uvm.edu. Татаж авсан: 2024-07-16.
  7. ↑ "Learn Latin". storylearning.com. Татаж авсан: 2024-07-16.
  8. ↑ "Lingua latina omnia vincit: How Latin became the language of the Roman Empire". unravellingmag.com. Татаж авсан: 2024-07-16.
  9. ↑ "The Blackwell History of the Latin Language" (PDF). news.northwestfront.info. Татаж авсан: 2024-07-16.
  10. ↑ "Interesting Facts And History About The Latin Language". www.silverbaytrans.com. Татаж авсан: 2024-07-16.
  11. ↑ "History of Latin". www.ruf.rice.edu. Татаж авсан: 2024-07-16.
  12. ↑ "Latin Alphabet". orbilat.com. Татаж авсан: 2024-07-16.

Эшлэл

[засварлах | кодоор засварлах]
  • Bennett, Charles E. (1908). Latin Grammar. Chicago: Allyn and Bacon.
  • Herman, József; Wright, Roger (Translator) (2000). Vulgar Latin. University Park, PA: Pennsylvania State University Press. {{cite book}}: |first2= has generic name (help)
  • Palmer, Frank Robert (1984). Grammar (2nd ed.). Harmondsworth, Middlesex, England; New York, N.Y., U.S.A.: Penguin Books.
  • Vincent, N. (1990), "Latin", in Harris, M. (ed.), The Romance Languages, Oxford: Oxford University Press, ISBN 0-19-520829-3 {{citation}}: More than one of |editor1-first= and |editor-first= specified (help); More than one of |editor1-last= and |editor-last= specified (help)
  • Waquet, Françoise; Howe, John (Translator) (2003). Latin, or the Empire of a Sign: From the Sixteenth to the Twentieth Centuries. Verso. ISBN 1-85984-402-2. {{cite book}}: |first2= has generic name (help)
  • Wheelock, Frederic (2005). Latin: An Introduction (6th ed.). Collins. ISBN 0-06-078423-7.

Цахим холбоос

[засварлах | кодоор засварлах]
"https://mn.wikipedia.org/w/index.php?title=Латин_хэл&oldid=792915"-с авсан