Siena

Siena (Sæna Iulia 'n latì; Sienne 'n fransés; Sienna 'n inglés) l'è 'na cità italiana de la regiù de la Toscana, capolöch de la pruvìncia omònima, che g'ha presapóch 54.188 (ISTAT 2009) abitàncc, 'na superfìce de 118 km² e 'na densità de 459 ab./km². El cümü de Siena 'l cunfìna coi cümü de Asciano, Castelnuovo Berardenga, Monteriggioni, Monteroni d'Arbia e Sovicille.

Siena l'è cunusìda 'mpertöt per vìa del sò patremóne artìstich e per l'ünità stilìstica dl sò cèntro stòrich, enserìt de l'UNESCO endèl Patremóne de l'Umanità.

Stória de Siena

Segont la mitulugìa romàna, Siena l'è stàda fondàda de Senio, fiöl de Remo (el fredèl de Ròmolo), e a Siena se tróa facilmènt divèrse stàtue e òpere d'art che reprezènta, isé come a Roma, i du fredèi leàcc fò de la lùpa.

En urìgin l'ìa 'n abitàt etrusco e 'n sèguit l'è deentàt 'na colònia romàna (Saena Julia) ri-fondàda de l'imperadùr Augusto. La restàa però 'n centro abitàt de dimensiù pesène sitüàt delóns de le vìe principài de l'Impér. Endèl sècol V, l'è deentàde séde de 'na diocesi cristiàna.

La fòrte 'nflüènsa de la cità come pólo cültüràl, artìstich e pulìtich l'è cuminciàda 'ndèl sècol XII, quan che la g'ha mitìt en bànda 'l sistéma feudàl e la s'è organizàda come 'n bórch autogovernàt a la maniéra de 'na repüblica.

Però 'l sistéma pulìtich nöf el g'ha cuntribüìt a fà crèser amò de piö le lòte 'ntestìne 'ntra i nòbii e estèrne cùtra la cità rivàl de Firense. Endèl sècol XIII s•ciòpa fò töta la rivalità 'ntra le fasiù dei Ghibilì de Siena e dei Guèlf de Firense, che pò l'è stàda mensiunàda apò a 'ndèle Divina Comédia de Dante.

Ai 4 de setèmber de l'an 1260, i Ghibilì i g'ha dàt sostègn a le fórse del rè Manfredo de Sicìlia e — 'ndèla batàia de Montaperti — le g'ha batìt i Guelfi, che i gh'ìa 'n ezèrcit en tòch piö nömerùs e mèi armàt. Prima de la batàia, töta la cità la s'ìa consagràda a la Vérgine Maria e afidàda a la sò protesiù. Al dé d'encö, chèla stèsa protesiù la vé regordàda e renöàda, en ricòrdo de la menàsa de bombardamènt de part dei aleàcc endèla Segónda Guèra Mondiàl endèl 1944, che per fürtüna l'è mìa stat efetuàt.

Siena l'è stàda 'na concorènta de le cità vizìne 'ndèl camp de le arcc per töt el perìodo medievàl enfìna al sècol XIV. Dòpo la devastasiù portàda de la Pèste Négra endèl an 1348, l'è mìa piö stàda bùna de riturnà al splendùr pirdìt. La Siena de 'ncö la g'ha 'n aspèt che se 'nsomèa amò a chèl dei sècoi XIII e XIV. La sò università, giöna de le piö prestigiùze d'Italia, l'è stàda fondàda 'ndèl 1203 e l'ìa famùza per le facoltà de Dirìt e Midizìna.

I du sàncc principài de Siena i è Santa Caterina (1347-1380) e San Bernardì (1380-1444).

Art, cültüra e monümencc

La sò Catedral, ambiàda a metà del sècol século XII, l'è 'n ezèmpe reprezentatìf de l'achitetüra gòtica italiana. La faciàda principàla, òpera de Giovani Pisano, l'è staàda finìda endèl an 1380; dét endèla catedràl se pöl amirà el pölpet otagonàl postàt sùra dei liù de Nicola Pisano, e 'l paimènt en mozàich. Sóta la Catedràl, endèl batistéro gh'è la font batezimàla, con dei bas-riliéf de Donatello, Ghiberti, Jacopo della Quercia e óter scultùr del sècol XV. La Pinacoteca Nasiunàla de Siena la g'ha dét dele colesiù 'mportànte de òpere del Trezènt e del Quatersènt.

Endèla piàsa principàla — Piàsa del Campo — a fùrma de mèza lüna, gh'è 'l Palàs Püblich, del sècol XIV), col campanìl famùs, e 'ndóche gh'è i afrèsch de Simone Martini e Ambrogio Lorenzetti e i riliéf de Fónt Gaia de Jacopo della Quercia. En chèsta piàsa gh'è la Tór del Mangio.

Endèla Piàsa del Campo se cór la famùza gàra de caài ciamàda Palio de Siena. El Palio el vé curìt dò ólte a l'an, ai 2 de Löi e ai 16 de Óst, con 10 caài e cavaliér, ognü 'n reprezentànsa de giü dei 17 quartér de la cità, ciamàcc contràde.