Dialet laghee

Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada.

{{{nom}}} ({{{nom nativ}}})
Oltre denominazion :
Parlada in :
Rejon :
Parlants :
Ranking :
Classifegazion jenetega :	{{{fameia}}}
status ofiçal
Lengua ofiçala de :	{{{nazion}}}
Regolad de :	{{{regolad}}}
codex de la lengua
ISO 639-1	--
ISO 639-2	roa
ISO 639-3	{{{iso3}}}
SIL	lmo
varda anca: lengua

El laghee a l'è un insema de dialett dela famiglia del Lumbard ucidental dela lengua Lumbarda che ienn parlaa süla riva ucidental del lagh de Comm.

Dunca i dialett ienn parecc e pitost diferent vün de l'oltru, a segunda di paes o di vall. El ghe sumea un poo al dialett cumasch e al dialett ticines, però di volt la diferenza a l'è propi tanta, per esempi cul cavargnon che se parla in Val Cavargna o cul muncecch che se parla sü sura a Dongh.

Carateristich

⇒

Lum. uc.

Se cunsiderum el Milanes cume variant principal del Lumbard ucidental, poden vess truvaa vari diferenz tra la parlada meneghina e 'l Laghee (variant de Mezzegra).

Una quai a la diventa o: per esempi, óltru, cóld, mólta, sólta inscambi de alter, cald, malta, salta.
Una quai ü la diventa ö: per esempi, föm, piöm, sö, vön, löna inscambi de füm, piüm, sü, vün, lüna.
Müden i acent sü una quai o: per esempi, suta, mórt, vólta, sfrós, dóna, gió inscambi de sòta, mòrt, vòlta e sfròs, dòna e giò.
Presenza de la partisela prunuminala i denanz a la terza persona plürala di verb: i sann, i gh'hann, i henn inscambi de sann, gh'hann e hinn.
Negru, sempru, vedru, libru e óltru inveci de negher, semper, veder, liber e alter.
Azión, televisión e sezión inveci de asiùn, televisiùn e sesiùn.
Sc'tremizzi, drizz, sénza e giazz inveci de stremissi, driss, sénsa e giass.
Culù e pesc'cadù inveci de culùr e pescadùr.
Sc'cultà, sc'cund, sc'capà inveci de scultà, sgund e scapà.
Mé, té, ché, basén, maténa, méa inveci de mì, tì, chì, basìn, matìna e minga.
Rüà e bücér inveci de rivà e bicér.
Presenza de arcaisem in di verb: crumpà, nà inveci de cumprà, andà.

Cumparaziun funetega

Vegnen prupost di esempi de dialet de vari paes:

Milan, ciapaa cunvenziunalment 'me standard
Mezegra, in sü la riva cumasca
Germasen, in de la Val Alban
Colegh, in sü la riva lechesa
Nuvaa, bassa Valciavena

Lombard	Milan	Mezegra	Germasen	Colegh	Novaa
basin	[ba'zĩː]	[ba'zeŋ]	[ba'ziŋ]	[ba'ziŋ]	[ba'ziŋ]
dì	[di]	[de]	[di]	[di]	[di]
ferr	[fɛr]	[fɛr]	[hɛr]	[fɛr]	[fɛr]
fumm	[fym]	[føm]	[hym]	[fym]	[fym]
luna	['lyna]	['løna]	['lyna]	['lyna]	['lyna]
oeugg	[øtʃ]	[œtʃ]	[øtʃ]	[œtʃ]	[œtʃ]
olter	['ɔlter]	['oltru]	['ɔltɽu]	...	['ɔltar]
quatter	['kwater]	['kwatru]	['kwatɽu]	['kwatɛr]	['kwatar]
sotta	['sɔta]	['suta]	...	...	['suta]
stella	['stɛla]	['ʃtɛla]	['ʃtɛla]	['ʃtɛla]	['ʃtɛla]
su	[sy]	[sø]	...	...	[sø]
zopp	[sɔp]	[tsɔp]	[tsɔp]	[tsɔp]	...

I verb (a Mezzegra)

Verb vess

Indicativ present: mé sun, té te seet, lü l'è, nön sem, violtri sii, lur i hen.
Indicativ imperfet: mé seri/sevi, té te seret/sevet, lü l'era/eva, nön serum/sevum, violtri seruv/evuv, lur i eren/even.

Verb avègh

Indicativ present: mé gh'hoo, té te gh'eet, lü el gh'ha, nön gh'em, violtri gh'avii, lur i gh'han.
Indicativ imperfet: mé gh'eri, té te gh'eret, lü el gh'era, nön gh'erum, violtri gh'eruv, lur i gh'eren.

Verb andà

Indicativ present: mé voo, té te veet, lü el va, nön vem/nem, violtri nii, lur i van.
Indicativ imperfet: mé navi, té te navet, lü el nava, nön navum, violtri navuv, lur i naven.

Esempi de laghee de la zona de Dongh del Votcent

Una parabula

Un om el gh'eva düü fiö.
E 'l püssee penin de lur el dis al pà: "Pà, dam el fat mè!" e 'l pà el gh'ha spartii la roba.
E de lì a poch dì, el fiö püssee penin, faa sü fagot, l'è andaa a girà in d'un paies luntan, induvè l'ha mangiaa tüt el fat sò menand vita cativa.
E dopu che l'ha spendüü tüt el fat sò, una carestia fiulona la s'è fada sentì in quel paies, siché lü l'ha scumenzaa a patì la fam.
E l'ha tolt sü a metes al servizzi de un padron de quel sit, che l'ha mandaa in di sò lögh a cürà i purcei.
E lü el cercava d'impienì el butasc dei giand che mangiavan i purcei, ma nessün ghe ne dava.
Inlura, pensand ai sò cas, l'ha dii: "Oh, che mota de giurnad del mè pà gh'han del pan a despressi, e mì crepi de la fam!"
Mi tujaroo sü e anderoo del mè pà e ghe disaroo: Pà, mì hoo falaa contra el ciel e inanz a tì.
E meriti minga de vess ciamaa tò fiö: dam un post de tò famej".
Lü donca l'ha tolt sü e l'è vegnüü dal sò pà: e lü, quand l'era ancamò de luntan, el sò pà l'ha vedüü e ghe n'ha 'vüü cumpassion e l'ha curüü e 'l ghe s'è bütaa al col e l'ha basaa.
E 'l fiö el gh'ha dii: "Pà, mì hoo falaa contra 'l ciel e inans a tì; e meriti minga de vess ciamaa tò fiö".
Ma el pà l'ha dii ai sò servitur: "Tuvii scià el vestii de la festa, e metìghel sü, e metìgh dent un anel al dit e metìgh sü i scarp!
E menee scià el vedel ingrassaa e cupél; e majem, e fem una sceriada;
perchè 'stu mè fiö l'eva mort, e l'è risüscitaa; l'eva perdüü, e l'em truvaa". E s'hin metüü a fà festa cumè.
Inlura el sò fiö püssee grand l'eva föra in di lögh; e vegnend indree, quand l'è staa arent a cà, l'ha sentii a sunà e a balà.
E, ciamaa vün di servitur, l'ha dumandaa cusa vurevula dì quela roba.
E lü el gh'ha dii: "El tò fradel l'è turnaa a cà, e 'l tò pà l'ha mazzaa el vedel ingrassaa perchè l'ha quistaa ancamò san e salv".
Ma lü l'ha faa caprizzi e l'ha minga vulüü andà dent. Donca el sò pà l'è vegnüü föra e la pregava de andà dent.
Ma lü respundend l'ha dii al pà: "Vitel lì, giamò tanci an mì te servissi, e gnanca una volta hoo disubedii ai tò orden; e pö mai te m'heet daa un cavret per stà alegher insema ai mè amis.
Adess mò che 'stu tò fiö, che l'ha majaa tüta la tua roba cui bagasc, l'è turnaa a cà, tì te gh'heet mazzaa el vedel ingrassaa".
E lü el gh'ha dii: "Fiö, tì te seet semper insema a mì, e tüta la roba mia l'è tua;
Dunca besugnava fà festa e stà alegher, perchè 'stu tò fradel l'eva mort e l'è resüscitaa; l'eva perdüü e 'l s'è truvaa".
Pietro Monti, Vocabolario dei dialetti della città e della diocesi di Como, 1841, pag. 417-418

Una nuvela del Bucasc

Donca mì disi che in di temp del re de Ziper, dopu che Gufred de Büjon l'ava ciapaa Tera Santa, l'è sücedüü che 'na bona sciura de Guascogna a l'è nada in pelegrinagg al Sant Sepulcher; in del turnà a cà, quand l'eva rüvada a Ziper, ona manega de lifroch vilan i l'han tolta a perzipità. Lee la se ne casciava, e no pudend fà passà el magon, l'ha pensaa de nà del re a met giò quarela; ma quaighedün i gh'han dii che l'eva fiaa traa via, che quel re l'eva 'n por tabalöri che, inscambi de vendicà i olter, el mandava giò quii balussad che ghe faven anca a lü; e inscì tücc quii che ghe l'aveven sü con lü i se n'impagaven fasendeghen 'na quaivüna. Quela sciura, quand che l'ha sentüü inscì, desperand de utegn vendeta, tant per cunsulàss on zich, l'ha pensaa de casciàghela a quel re, e fàl nicorgg che l'eva 'n biciulan; e, tüta caragnenta, la ghe s'è presentada e gh'ha dii: "O sciur, mé vegni minga scià a pregàt de vendicàm de quii balussad che hoo patii, ma inscambi te preghi de 'nsegnàm coma te feet mò mai a ciapàt sü mocc mocc quii che te fan a té, e inscì, imparandel de té, poda anca mé ciapàm in pas i mè fastidi; che, se 'l pudess, le sa el Signur come i bütaress tücc vuluntera adoss a té, che t'i suportet inscì cucc e cuntent".
El re, che infina alura l'eva staa 'n margnach indurmentaa, el s'è dessedaa fö; e scumenzand l'ha vendicaa i birbunad che l'ava patii quela pora sciura, e pö el s'è metüü a fàla pagà salada a tücc quii che fasessen vergot contra de lü e del sò unur.
Giovanni Papanti, Parlari italiani in Certaldo, 1875, pag. 184-185

Esempi del dialet de Colegh (fraziun Laghet)

Un an fa el mè nonu, che ier l'ha cumpii utant'ann, el m'ha cüntaa a mì e la mì surela questa storia.
Gh'era una volta in un paes penin, un óm che 'l gh'èva dü fiöö.
Un dì el fiöö püssee sgióen dei düü fraðéi l'è 'ndaa del sò pà e 'l g'ha ðii: "Pà, vöri tüt quel che me speta, dèm quel ch'è mè!".
El vécc, che 'l ghe vurìva tan' ben ai só fiöö (forse anche trop) l'ha faa quel che lü 'l vurìva.
El fiulòt un poo ðe ðì dopu l'ha ciapaa tüt i sò soldi e 'l n'è 'ndaa.
In un paes luntan l'è 'ndaa a viv ben, a 'nciuchìss inséma ai só amis, e balà inséma ai donòt.
Inscì in pochi setimann l'ha majaa fö tüt e l'è restaa senza pü negót.
Cusa gh'èrel de fà? Cume saréssel scampaa? Dùe saréssel andaa a truà un toch de pan?
Finalment l'è 'ndaa ver' un cuntaðin e 'l g'ha ðumandaa: "G'hii minga besogn d'un faméj?".
"Sì", el g'ha respundüü el cuntaðin, "ma cume te sèe, quest ann gh'ém aüü tanta pruìna, tanta aqua e per giónta anca la tempesta. Inscì pòði apéna dàt un poo de pan e negót d'òltro".
"El necessita minga che te me ðèet òltro: basta che möri minga!".
"Tüt i ðì te andrèet fö in del mè praa a pasculà ei ción e i mè pégur: sèt cuntent?"
E 'l puerèt l'è 'ndaa al pascol a portà 'l bestiam dal zó paðrón tanti uólt".
Ma quan' lü el veðìua un ción grass che 'l mangiàua i giand, el disìua den' de lü: "Pòver mì! Se füss restaa cà mia! Cume l'era mej, cume l'era bel dal mè pà! Inveci adess stoo maa!".
E per minga murì el mangiàua erba, raðis, e pö 'l piangìua: "Almeno che poðaréssi tornà indree di mée!".
E piangg incö, piangg duman, el na puðìua pü: la fam e i dolóo la faven vegnì sempro püssee magro.
Dop un par de mes, anca se la cà del zó pà l'èra luntan, l'ha penzaa de turnà indree.
Dopu che l'ha caminaa parecc dì e parecc nocc, l'è riuaa in pee biót e tüt scarpaa, nel paes dóe stava el zó pà e la só mama.
Quand el só pà l'ha veðüü a vegnì avant, aðasi aðasi, a rasent a la sces del curtil, cun i ögg bass, l'ha vusaa ða la cuntentézza, el gh'è curüü incuntra e 'l l'ha basaa, sü la front, sü la facia, sü la bóca.
"Nò, pà, basom minga! Sun staa trop cativ! I mè pecaa i è trop grand: mériti piü de vess tò fiöö: son vün di tò faméj!".
El pà l'ha ciamaa là ses faméj e 'l g'ha ðii: "Purtèm scià el vestii püssee bel che g'hòo, e metìghel sü! E pö metii den' l'anél an del dii, e i scarp an di pee! Viòltri là sgió ciapè l'aqua, impizzè 'l fögh e cupè el veðél püssee bel che g'hòo, perchè vöri fà festa!
Vardii: quest mè fiöö l'èri perdüü e inveci adess l'hòo truaa de növ".
E pö el z'è sgiraa vers el fiöö: "Andém!" el g'ha ðii, e l'è 'ndaa de dent sübet in cà cun el fiulòt, e lü el tegnìua con tücc dó i man la manzina del só pà.
E tüt el dì han mangiaa, han bevüü tan' vin e han cantaa tanti bei canzón.

Vivaio Acustico delle Lingue e Dialetti d'Italia

Vus curelaa

Ligam de fö

Diziunari laghee