Tûnis - Wîkîpediya Here naverokê

Tûnis

Girêdanan biguhêre
Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
Ji bo maneyên din li Tûnis (cudakirin) binêre.
الجمهورية التونسية
al-Jumhuriyat at-Tunisiyyah
Komara Tûnis
Alê Tûnisê Arma Tûnisê
(Ala) (Nîşan)
Gotina netewî: "Liberty, Justice, Order"
Sirûda netewî: Humat al-Hima
Zimanên fermî Erebî


Paytext Tûnis
36°50′Bk 10°9′Rh / 36.833°Bk 10.150°Rh / 36.833; 10.150
Bajarê mezin Tûnis
Sîstema siyasî Komar
 - Serkomar
 - Serekwezîr 		Kais Saied
Ahmed Hachani
Rûerd
 - Giştî
 - Av (%)
163,610 km2
5.0
Gelhe
 - Giştî (2014)
 - Berbelavî
10,982,754 kes
65 kes/km2


Dirav Dînarê Tûnisî
Dem UTC+1
Nîşana înternetê .tn
Koda telefonê +216

Tûnis (bi erebî: الجمهورية التونسية‎, al-Jumhuriyat at-Tunisiyyah)[1] dewletek li Afrîkaya Bakur ye. Li wir nêzîkî 10.982.754 (sal: 2014) kes hene. Paytextê xwe Tûnis e.

Dîrok

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Sazî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Nexşeya Dewleta Kartacayê di 264 b.z. de

Dewleta Kartacayê di 9'emîn sedsala b.z. an 8'emîn sedsala b.z. ji aliyê fenîkiyan ve li bajarê Sûrê (Tyre, Libnan) hatî bû sazandin. Ew wek Qart-Hadast ango wek dewleta Nû hatî bû navandin. Gorî hin arkeolojîk delîlan saziya wê wek 814 b.z. tê dîyarkirin.

Dema fenîkiyan

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Di herdu sedsalên pêşin kartacayiyan li Sûr serbixwe bûn. Paş welatê fenîkiyan di 6'emîn sedsala b.z. de ji aliyê persan ve hat dagir kirin şûnda ewna ji fenîkiyên kevin bi tûnî bû bûn. Ji pê re wan bi Komkeştîya xweya bihêz li Sîsîlya, Sardînya, Korsîka, Giravên Balear, beravên Afrîkaya Bakur, beravên Spanyaya li başûr Deryaya Navîn kolonî peyda kirin. Dema bi Yewnanistana kevnare têkoşîn kirin jî wan hêza xwe dewam kirin. Wan bi etrûskan ve li ser yewnanan bandoreke mezin kir.

Dewletê hêza xwe ji komeştîyen xwe distand. Di 4'emîn sedsala b.z. û 3'emîn sedsala b.z. de kartacayiyan bi 400.000 nitewarên xwe ve dewleta herî dewlemenda dor Deryaya Navîn de bû.

Di navbera 280 b.z. û 275 b.z. de navbera Roma û koloniyan kartacayiyan de Cenga Pirrî derket.

Ji pê sê Cengên Pûnîk hembera Romayan re dewleta Kartacayan hilweşî bûn. Şerê Pûnîk ê pêşin (264 b.z. - 241 b.z.) romayiyan ji kartacayiyan Sardînya û Korsîka standin.

Şerê Pûnîk ê duyem de (218 b.z.– 202 b.z.) ji pê der ketina sefera Hannibal ser Romayê re derket. Wî bi artêşa xwe ve li Îtalyayê êrîşa Romayê kir û gelek cengan de bin xistin. Ceng li Afrîka dewam kir û Romayê bi dawî artêşa Hannibal li wir bin xist.

Şerê Pûnîk ê sêyem (149 b.z. - 146 b.z.) bi dorpêçkirina romayiyan a bajarê Kartacayê re dest pê kir. Ji pê dorpêçkirineke sê salan re Romayê bi serdariya Publius Cornelius Scipio Aemilianus Africanus Kartaca di 146 b.z. de Kartaca, paytexta dewletê, dagir kir. 50.000 dimatiyên dana Romayan û ji pê re jî wek sklav hatin firotin. Bajar bi tûnî hat talan û xopan kirin. 122 b.z. de kartacayiyan dîsa hembera Romayê serîhildan. Bi dawî Julius Caesar pê derbaza textê bû re 46 b.z. de Kartaca şûnda saz kir. Di 29 b.z. 3000 kes li Kartacayê bicih bûn.

Di demên kevnar de, Tûnis bi sereke ji aliyê Berbers ve hatibû rûniştin. Koçberiya Phoenician di 12a Sedsala BZ de destpê kir; Ev koçberan Carthage ava kirin. Hêza mercantileya mezin û dijberiya leşkerî ya Komara Romayê, Carthage ji hêla 146 BC di Împeratoriya Romê şewitandin. Piştî ku gelek hewldanên 647-ê dest bi dest pê kir, misilman tevahî Tunisia ji hêla 697 ve hat serkeftî, piştî şoreşa Osmanî di navbera 1534 û 1574. Osmaniyan ji bo sê sed salan vekişîn. Dabeşkirina fransî ya Tûnis di 1881 de bû. Tûnisî bi Habib Bourguiba re û serxwebûna Tunisî ya di sala 1957 de ragihand. Di sala 2011 de, Şoreşa Tunisî di encamê de serokwezîrê Zine El Abidîn Ben Ali hilweşand. Welat ji bo 26ê cotmeha 2014ê de, ji bo û parlamenê li 23ê çiriya paşîna 2014ê de parlamenê.[2]

Tûnis heta dawiya sedsala 20emîn de ji layê begên Tûnisê ve bi awayek xweser di nav Osmaniyan de dijiyan lê li sala 1881ê de ji layê Fransayê ve hate dagir kirin.

Erdnîgarî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Erdê Tûnisê 163.610 km² ye. Tûnis digê Deryaya Navîn. Ew digê Cezayirê û Lîbyayê.

Dîn

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Li Tûnisê dora 98% misilman in, yên din xiristiyan û cihû ne.

Tekilîyen navdewletî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Tûnis nûnerê nîv-serokatiyek yekîtiya komara demokrasiyê ye. Ew tenê demokrasî di cîhana erebî de tête dîtin. Lîsteya pêşveçûna mezin a mirovî ye. Peymana peymana ku bi Yekîtiya Ewropayê heye; Endamê La Francophonie, Yekîtiya Ewropa Mediterranean, Yekîtiya Lîberê Ereb, Lîgar Ereb, OIC, Zeviya Bazirganiya Azad ya Erebî, Civaka Sahel-Saharan, Civaka Yekîtiya Afrîkayê, Tevgera Niştimanî ya Niştimanî, Koma 77 û helwesta ne NATO yê ya Dewletên Yekbûyî qebûl kir. Ji bilî Tunisia jî endamê Neteweyên Yekgirtî û partiyek Dewleta Yekîtiya Rûmetê ya Dadgeha Cezayê ya Navnetewî ye. Têkiliyên nêzîkî bi Ewropayê-taybetî bi Fransayê re û bi Îtalyayê - bi rêya hevkarîya aborî, pispor û pîşesazîkirinê têne kirin.

Nifûs

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Nifûs li gorî salan
SalNifûs±%
201410.982.754—    
201611.304.500+2,9%
201711.532.127+2,0%
201811.565.204+0,3%
Çavkanî: Li ser Wîkîdaneyê bibîne Li ser Wîkîdaneyê biguhêre

Mijarên têkildar

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Çavkanî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
  1. ^ Embassy of the Republic of Tunisia". Embassy of the Republic of Tunisia. Retrieved 30 September 2021
  2. ^ Arabic: الجمهورية التونسية al-Jumhūrīya at-Tūnisīya; French: République tunisienne. The native Arabic official name translates more closely to "Tunisian Republic", as does the commonly used French translation, but the less-exact English translation "Republic of Tunisia" is used in English even by the Tunisian government for official purposes (e.g., the designation used by the Tunisian embassy in Washington, D.C.)

Girêdanên derve

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Commons Li Wikimedia Commons medyayên di warê Tûnis de hene.
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Tûnis&oldid=1747679" hatiye standin.