Grekia
| Grekia | ||
| Ελληνική Δημοκρατία Elliniki Dimokratia | ||
|
| |
| Standardo di Grekia | Blazono di Grekia | |
| Nacionala himno: | ||
| Ýmnos is tin Eleftherían | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Athina | |
| · Habitanti: | 745 514 (2001) | |
| Precipua urbo: | Athina | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Greka | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | Katerina Sakellaropoulou | |
| · Chefministro: | Kyriakos Mitsotakis | |
Surfaco: (96ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 131 990 km² | |
| · Aquo: | 0,8669 % | |
Habitanti: (82ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 10 497 595[1] (2023) | |
| · Denseso di habitantaro: | 82 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Euro | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | GR
| |
GRC
| ||
300
| ||
| Reto-domeno: | .gr | |
Grekia (Ελλάς), oficale Greka republiko esas lando en sudal Europa, havanta 131 990 km² di tota surfaco e 10 768 477 habitanti, segun statistiki de 2017. Ol havas landala frontieri kun Albania, Norda Macedonia, Bulgaria e Turkia, e havas marala frontieri kun Albania, Italia, Libia e Turkia, ta lasta fonto di litijo. La Maro Ioniona weste e la Maro Egea este, parti de Mediteraneo, cirkondas la lando. La kinimo del teritorio konsistas ek 9.000 insuli ed insuleti, di qui cirkume 200 habitesas. Pluse, 80% de sua teritorio konsistas ek monti, di qui la maxim alta esas monto Olimpo, kun altitudo di 2.917 metri.
Grekia judikesas kom la bersilo di Westala Civilizuro, ube naskis l'idei pri demokratio, la filozofio e literaturo ocidentala, la historiografio, la politikala cienco, multa ciencala e matematikala principi, la dramato ocidentala, ed anke l'Olimpiala Ludi.
Historio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Historio di Grekia |
| Precipua artiklo: Antiqua Grekia |
Athina e Sparta esis rivala urbi en epoko pasinta, ma federis por kombatar kontre l'invado-probi dal Persian imperio. Pose, Alexandros la Magna unionis la du urbi ed altra regioni por kombatar e vinkar Persiani.
En 146 aK, Romani okupis la regiono di nuna Grekia. Multa Greki ekmigris vers Alexandria, Seleukia, ed altra urbi fondita da Alexandros. La mixuro di Greka e Romana kulturi esis l'origino di Bizancana kulturo, establisita pos la kreado di Bizancana imperio en 330, cirkum Konstantinoplo. Bizancana imperio restis importanta militarala e kulturala povo dum la sequanta 1123 yari, til la falio di Konstantinoplo en manui di Otomani.
Moderna Grekia deklaris su nedependanta de Otoman imperio ye la 25ma di marto 1821. Pos milito qua duris til 1829, l'Unesma Greka Republiko agnoskesis dal Unionita Rejio en 1830. Ioannis Kapodistrias, l'unesma chefo di la republiko, elektesis en 1827 ma, kun lua asasino en 1831, la granda povi Europana (Unionita Rejio, Austrian imperio, Prusia, Francia e Rusa imperio) koaktis Grekia adoptar monarkio, e Otto, princo di Bavaria divenis rejulo en 1833. En 1843 populala revolto koaktis la rejulo adoptar konstituco.,
| Precipua artiklo: Listo pri monarki di Grekia |
Otto destronizesis en 1862, e princulo Wilhelm di Dania (pose Georgios la 1ma di Grekia) asumis la trono e recevis l'insuli Ioniana kom donaco del Unionita Rejio. En 1877, Charilaos Trikoupis asumis la povo kom chefministro, e decidis plubonigar la substrukturo di la lando por impedar ke la rejo povus interferar en la Nacional Asemblitaro, tra la kreo dil voto di fido por omna futura chefministri.
Konseque de du militi en Balkani, Grekia expansis sua teritorio e habitantaro. Dum la sequanta yari, deskonkordi inter Konstantinos la 1ma (suportero di Germania) e lora chefministro Eleftherios Venizelos (suportero di la Triopla interkonsento) sive Grekia devis o ne enirar l'Unesma mondomilito rezultis nacionala skismo. Pos 106-dia blokuso da la Triopla interkonsento kontre la precipua portui Greka, rejulo Konstantinos koaktesis renuncar e transferis la krono por lua duesma filiulo, Alexandros la 1ma. Alexandros regnis til 1920.
Pos l'unesma mondomilito, eventis milito inter Grekia e Turka nacionalisti, qua rezultis masiva kambio di habitanti inter la du landi, sub la kontrato di Lausanne[2]. Segun diversa fonti[3] centi di mili Greki mortis dum ta periodo[4]. Nestabileso politikala e multa stato-stroki markizis la sequanta epoko, obskurigita por masiva tasko por enkorpigar 1.5 milion Greka refujinti de Turkia en Greka socio. Greki en Istanbul diminutis de 300.000 personi dum la komenco dil 20ma yarcento til la nuna 3.000 personi.[5]
Ye la 28ma di oktobro 1940, fashista Italia demandis la kapitulaco di Grekia, ma lua diktatoro, Ioannis Metaxas refuzis, e la milito inter Italia e Grekia komencis. Grekia vinkis e koaktis Italiani retretar vers Albania. Pose, Nacional-socialista Germania vinkis Greka trupi en la batalio di Grekia, ma Germani subisis serioza defii da Greka partizani. Cirkume cent-mili civili mortis pro hungro dum la vintro 1941-1942.
Pos la libereso, eventis interna milito inter komunisti komandita da Markos Vafiadis (konocata kom "generalo Markos") ed antikomunista grupi, qua devastis l'ekonomio. Dum la sequanta 20 yari, l'ekonomio saneskis su e kreskis.
Ye la 21ma di aprilo 1967 eventis armeala stato-stroko e komencis brutala represo kontre l'opozinti, ma ye la 20ma di julio 1974, kande Turkia invadis la nordo di Chipro, l'armeala rejimo falis.
Ye la 11ma di junio 1975 adoptesis nova konstituco, e Grekia divenis demokratiala republiko. Konstantinos Karamanlis esis la chefministro en ta periodo. Intertempe, Andreas Papandreou fondis la partiso PASOK en respondo a Nea Demokratía de Karamanlis. La du polikitala partisi alternigis en povo depos ta epoko.
Grekia eniris l'Europana Ekonomiala Komunitato ye la 1ma di januaro 1981. Extera koloko en la industrio e la substrukturo stimulis sustenebla kresko. La relati kun Turkia plubonigis pos diversa ter-tremi qui afektis la du landi en 1999, e fine Grekia decidis ne opozar la deziro di Turkia pri enirar l'Europana Uniono. Grekia adoptis Euro kom monetaro en 2002, e du yari pose ol divenis eventeyo por la Somerala Olimpiala Ludi di 2004. Pos adoptir l'Euro en 2002, Grekia ne pluse povis desvalorigar lua monetaro por riganar kapaceso por konkurencar en l'extera merkati. La chomeso, partikulare meze la yunaro, esis granda dum la yari 2000a.
Dum multa yari, Greka guvernerio komprabis la debo de la privata sektoro dil ekonomio til la fino di 2009, kande la guvernala debo di Grekia atingis 130% de la TNP e komencis grava krizo ekonomiala e politikala, pos divenar neklara se la guvernerio povus pagar ol.[6] Eventis granda protesti en la stradi Athina de 2010 til 2012 pro la kresko di chomeso e la propozo di austereso-moyeni. La forta debo-krizo duras til nun, ed anke afektis la politiko di la lando: Antonis Samaras, chefministro de la partiso Nea Demokratía vinkesis en 2015 da Alexis Tsipras, de la Koalisuro di Sinistra.
Politiko
[redaktar | redaktar fonto].jpg)
Grekia esas parlamenta republiko. La chefo di stato esas la prezidanto, qua elektesas por 5-yara periodo dal parlamento. Lua ofico esas nur ceremoniala. La chefo di guvernerio esas la chefministro, qua ank elektesas dal parlamento.
La legifala povo konsistas ek singla chambra parlamento kun 300 membri. Malgre ke la konstituco ne establisas fixa nombro di parlamentani, ol establisas ke la parlamento mustas havar adminime 200 ed admaxime 300 membri. Depos 1952 la nombro di parlamentani sempre esabas 300. Li elektesas dal populo por 4-yara periodo.
La Judiciala povo esas nedependanta de l'altra du, ed organizesas segun la sistemo di korti. Existas tri sistemi di korti: civila korti, kriminala korti ed administrala korti. La supera korto por judiciar civila e kriminala temi esas la Korto di Kasaco, kontre ke la supera korto por judiciar administrala temi esas la Konsilistaro dil Stato. Konseque, la judiciisti qui judicias kriminala temi ne judicias administrala temi, od inverse. La nuna Greka konstituco adoptesis en 1975, pos la falo dil armeala rejimo.
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]
La teritorio Grekia konsistas ek montoza regiono kontinentala sude de Balkani e vasta nombro di insuli (1.200 til 6.000 - to varias segun la defino di "insulo") en la maro Ioniana, di qui nur 227 habitesas. La lando havas la maxim extensa litoro del mondo, kun plu kam 13.676 km. Lua maxim granda insulo esas Kriti.
Cirkume 80% de lua teritorio esas montoza. La maxim alta monto di Grekia esas Monto Olimpus, kun 2.917 metri di altitudo. Weste de la lando existas multa lagi e marshi, e la dominacanta peizajo esas montaro Pindus, qua esas prolonguro di Dinarika Alpi.
La precipua fluvii di Grekia esas Strimon (415 km, di qui 290 km en Bulgaria), Axios o Vardar (388 km), Aliakmon (297 km) e Peneo (216 km). Li debushas an la maro Egea. La precipua fluvii qui debushas an la maro Ioniana esas Aspropotamos (217 km), Alfeo (120 km) ed Araktos (110 km).
On povas dividar la klimato di Grekia en 3: mediteranea, alpina e temperema. En montoza regioni dil nord-westo la klimato esas alpina. Temperema klimato afektas la centrala ed estala Macedonia, e mediteranea klimato afektas l'insuli en la maro Ioniana. Athina jacas an la frontiero inter temperema e mediteranea klimati.
Ekonomio
[redaktar | redaktar fonto]
| Precipua artiklo: Ekonomio di Grekia |
Segun Mondala Banko, Greka ekonomio esis la 43ma maxim granda del mondo en 2013[8] e la 15ma maxim granda de Europana Uniono en 2012.[9] Ol esis la maxim granda produktero di kotono (plu kam 183 mil tuni) e pistacho (cirkume 8.000 tuni) de Europana Uniono en 2010. Segun statistiki de 2013, Grekia kontrolis 15,1% de tota komercala navi del mondo.[7]
Dum la fino di 2009 komencis forta ekonomiala krizo en Grekia kom rezulto de la granda guvernala debo, de la mondala ekonomiala krizo qua komencis en 2008, desequilibro inter revenui e spensi, e manko di kredibleso en l'ekonomiala statistiki.
Demografio
[redaktar | redaktar fonto]
Segun statistiki de The World Factbook por 2023, Grekia havis 10 497 595 habitanti.[1] La maxim multa (91,6%) esas Greki. Albaniani esis 4,4%, ed altri esis 4% en 2011.[1] Existas 30 000 til 35 000 Islamana Bulgari en Grekia.
Segun statistiki por la periodo 1981 til 2003, naskeso en la lando diminutis de 14,5 po 1.000 habitanti til 9,5 po 1.000 habitanti, kontre ke morteso augmentis de 8,9 po 1.000 habitanti til 9,6 po 1.000 habitanti.
L'oficala linguo di la lando esas Greka, parolata da 99% de la habitantaro. L'altra 1% parolas altra lingui, inkluzite la Franca e l'Angla.[1]
La religio kun maxim granda nombro di adepti esas Greka Ortodoxa, praktikata da 81% til 90% de la habitantaro. Mohamedani esas 2%, altra religii esas 3%, 4% til 15% praktikas nula religio, e ne existas informi pri 1% de la habitantaro.[1]
| La 10 maxim granda urbi di Grekia (2011) |
|---|
| Imaji | Rango | Nomo | Habitantaro |
|---|---|---|---|
.jpg) Athina  Thesaloniki | |||
| 1ma | Athina | 3 090 508 | |
| 2ma | Thesaloniki | 788 952 | |
| 3ma | Patras | 213 814 | |
| 4ma | Heraklion | 173 993 | |
| 5ma | Larissa | 162 591 | |
| 6ma | Volos | 144 449 | |
| 7ma | Rhodes | 115 490 | |
| 8ma | Ioannina | 112 486 | |
| 9ma | Chania | 108 310 | |
| 10ma | Agrinio | 106 053 | |
| Fonto: kontado 2011 en Grekia[10] | |||
Kulturo
[redaktar | redaktar fonto]Literaturo
[redaktar | redaktar fonto]
La literaturo di Grekia havas plu kam 2800 yari. La klasika epoko di Greka literaturo komencis cirkume 800 yari aK, mantenis lua influo dum Bizancana epoko, kun influi de Kristanismo. L'unesma exempleri pri klasika literaturo esis poemi da Homeros, skriptisto di Iliado ed Odiseo, e Hesiodos, ambe de la 8ma yarcento aK. L'unesma poemi likira skribesis da Sapfo e Pindaros dum la 6ma yarcento aK, ed Aisopos skribis lua fabli dum ca epoko. Bizancana literaturo inkluzas tradukuro di la Biblo, e liturgiala texti.
La moderna literaturo inkluzas verki pos la 11ma yarcento. La libro Erotokritos, skribita da Vicentzos Kornaros cirkume la yaro 1600 esas un ek la maestro-verki de la Greka linguo. Altri judikas Adamantios Korais, skriptisto de la 19ma yarcento, kom la fondinto di moderna Greka literaturo. Multa elementi de klasika literaturo duris en libri dal du Greka skriptisti qui recevis la Nobel-premio pri literaturo dum la 20ma yarcento, Odysseas Elytis e Giorgos Seferis. Yen kelka importanta nuntempala skriptisti: Dionysios Solomos, Andreas Kalvos, Angelos Sikelianos, Emmanuel Rhoides, Kostis Palamas, Penelope Delta, Yannis Ricos, Alexandros Papadiamantis, Nikos Kazantzakis, Andreas Embirikos, Kostas Karyotakis, Gregorios Xenopoulos, Konstantinos P. Kavafy e Demetrius Vikelas.
Teatro
[redaktar | redaktar fonto]Grekia anke judikesas kom la nasko-loko di teatro. Aeschylus introduktis l'ideo di dialogi ed interago di personaji en teatrala prizentadi, do kreinte dramato. Altra notora skriptisti por teatro esis Sophokles ed Euripides. Aristophanes skribis la maxim anciena komedii konocata. Dum Bizancana epoko, teatro dekadis, e nur populala teatro (Mimos e Pantomimos) duris existar. Dum modern-epoko, aparis importanta verki da Vitsentzos Kornaros e Georgios Chortatzis.
La moderna teatro Greka aparis pos la nedependo, kun kelka influo de Italiana opero. La Teatro di San Giacomo, che Korfu, esis importanta centro por Greka opero de 1733 til 1896. Yen kelka moderna skriptisti Greka por teatro: Alexandros Rizos Rangavis, Gregorios Xenopoulos, Nikos Kazantzakis, Angelos Terzakis, Pantelis Horn, Alekos Sakellarios e Iakovos Kambanelis.
Cinemo
[redaktar | redaktar fonto]Cinemo aparis en Grekia unesmafoye en 1896, ma erste en 1914 la kompanio Asty Films fondesis e komencis produktar longa filmi. En 1944 aktorino Katina Paxinou ganis Oscar-premio pri maxim bona suportant aktorino por la filmo For Whom the Bell Tolls. Dum la yari 1950a e 1960a diversa Greka artisti obtenis internaciona notoreso, exemple Irene Papas, Melina Mercouri, Mihalis Kakogiannis, Alekos Sakellarios, Nikos Tsiforos, Iakovos Kambanelis, Katina Paxinou, Nikos Koundouros, Ellie Lambeti, ed altri. Greka filmifisti Giorgos Tzavellas, Theo Angelopoulos, Greka-Franca Costa-Gavras e Greka-Usana Elia Kazan ank obtenis granda notoreso.
Muziko
[redaktar | redaktar fonto]
.jpg)
Anciena Greki developis l'arto di kanto ed uzo di instrumenti, exemple harpo, citaro e liro. Dum Bizancana imperio, Ortodoxa Eklezio ne aceptis l'uzo di muzikala instrumenti, e nur Bizancana kanto, monofoniala, developesis.
Greka folklorala muziko komencis aparar dum la 9ma e 10ma yarcenti, ed evolucionis en variata formi dum la sequanta yarcenti. Existas diversa tradicionala muziki pri amo, pri exilo, muziki por mariaji, o por akompanar la diferanta tradicionala dansi en Kriti, Epiro, Peloponezo*, ed altra regioni.
Eminenta nomi en klasika muziko esas Nikolaos Mantzaros, Spyridon Xyndas, Spyridon Samaras e Pavlos Carrer. Manolis Kalomiris judikesas kom la fondinto di la Nacionala Muziko-Skolo di Grekia. Dum la 20ma yarcento, Greka kompozisti helpis developar moderna klasika muziko e la muziko di avanguardo. Iannis Xenakis, Nikos Skalkottas e Dimitri Mitropoulos, inter altri, divenis internacione konocita. Maria Callas divenis un ek la maxim notora opero-kantistini del mondo. Altra Greka kompozisti qui obtenis internaciona notoreso esis Mikis Theodorakis, Manos Hatzidakis, Eleni Karaindrou, Vangelis e Demis Roussos.
Sporto
[redaktar | redaktar fonto]Grekia esis nasko-loko di Olimpiala Ludi, qui celebresis unesmafoye en 776 aK e lastafoye en 393. Pri moderna sporti, futbalo e basketbalo esas la du maxim populara sporti di la lando. Inter la maxim konocata klubi di futbalo e basketbalo di Grekia esas Panathinaikos.
| Precipua artiklo: Olimpiala Ludi en Athina, 1896 |
| Precipua artiklo: Olimpiala Ludi en Athina, 2004 |
Referi
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Europe::Greece - The World Factbook - Publikigita da CIA. URL vidita ye 27ma di decembro 2023.
- ↑ The Diaspora welcomes the Pope 28ma di novembro 2006, Spiegel Online
- ↑ R.J.Rummel The Holocaust in Comparative and Historical Perspective, 1998, Idea Journal of Social Issues, Vol.3 no.2
- ↑ Chris Hedges A Few Words in a Greek Tell of a Homeland Lost The New York Times. 17ma di septembro 2000
- ↑ Nationalism, globalization, and orthodoxy: the social origins of ethnic conflict in the Balkans Victor Roudometof, Roland Robertson (2001) - Greenwood Publishing group, p.168
- ↑ Fact file: The Greek debt crisis explained - Publikigita da ABC News, Australia. Dato di publikigo: 20ma di julio 2015. URL vidita ye 25ma di septembro 2016. Idiomo: Angla.
- ↑ 7,0 7,1 Review of maritime transport 2013 - Publikigita da UNCTAD.org. Dato di publikigo: 2013. URL vidita ye 10ma di julio 2014. Idiomo: Angla.
- ↑ Gross domestic product 2013 - Publikigita da Mondala Banko. Dato di publikigo: 14ma di februaro 2015. URL vidita ye 14ma di februaro 2015. Idiomo: Angla.
- ↑ Gross domestic product at market prices (tec00001) - URL vidita ye 22ma di februaro 2012.
- ↑ 'Πίνακας 1: Προσωρινά αποτελέσματα του Μόνιμου Πληθυσμού της Ελλάδος' - Publikigita da National Statistical Service of Greece: Ανακοίνωση προσωρινών αποτελεσμάτων Απογραφής Πληθυσμού 2011, 22 Ιουλίου 2011.
|
| |
| Membrostati: | Austria – Belgia – Bulgaria – Chekia – Chipro – Dania – Estonia – Finlando – Francia – Germania – Grekia – Hispania – Hungaria – Irlando – Italia – Kroatia - Latvia – Lituania – Luxemburgia – Malta – Nederlando – Polonia – Portugal – Rumania – Slovakia – Slovenia – Suedia | |
| Negocianta stati: | Islando - Montenegro – Norda Makedonia – Serbia – Turkia | |
| Peticionanta stati: | Albania | |
| Potenciala kandidati: | Bosnia e Herzegovina - Kosovo | |