Շվեյցարիայի լեզուներ
Շվեյցարիայի լեզուները, որոնք պաշտոնապես ճանաչված են երկրի բնակչության մեծ մասի կողմից, ներկայացված են գերմաներեն (ոչ պաշտոնական շփման ժամանակ օգտագործվում է գերմաներենի շվեյցարական տարբերակը, 63,7 %), ֆրանսերեն (նույնպես շվեյցարական ֆրանսերեն, 20,4 %), իտալերեն (6,5 %) և ռետոռոմաներեն։ Բանավոր խոսքում գերակշռում են տեղական ձևերը, որոնք հիմնված են գերմաներենի ալեմաներեն բարբառի և ֆրանկոպրովանսալյան պաուտայի վրա։ Օրենքով սահմանված չորս լեզուների առկայությունը չի պարտադրում, որ ցանկացած շվեյցարացի պետք է իմանա և խոսի այդ բոլոր լեզուներով. հիմնականում օգտագործվում են մեկ-երկու լեզու։
Շվեյցարիայի լեզուների օրենսդրական հիմքերը
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հիմնական և ամենից կարևոր նորմատիվ-իրավական ակտը, որը երկրում կարգավորում է լեզվական իրավիճակը և Շվեյցարիայի տարածքում լեզուների օգտագործման իրավական դրույթները, Շվեյցարիայի համադաշնության Սահմանադրությունն է։ Սահմանադրության 70-րդ հոդվածը պաշտոնական է հռչակում գերմաներենը, ֆրանսերենը, իտալերենը և հատուկ կարգավիճակ է սահմանում ռետոռոմաներենի համար[1][2]։ Յուրաքանչյուր կանտոն ինքնուրույն է պաշտոնական սահմանում այն լեզուն, որն ամենատարածվածն է այդ տարածքում ու ճանաչելի կանտոնի բնակիչների համար։ Տարածքային սկզբունքների համաձայն՝ այլալեզու տարածքներից ներգաղթած անձինք տեղական իշխանություններին դիմելու համար պետք է օգտագործեն այն լեզուն, որը տարածված է կանտոնում։
Բեռն և Վալե կանտոնները լեզուները տարածականորեն են սահմանազատում, Տիչինո և Յուրա կանտոններում ֆրանսերենը և իտալերենն ունեն պաշտոնական կարգավիճակ՝ չնայած համայնքներից մեկում կա գերմանախոս մեծամասնություն։ Գրաուբյունդենը միակ կանտոնն է, որտեղ ռետոռոմաներենը պաշտոնական է՝ ի թիվս իտալերենի և գերմաներենի։ Սակայն Գրաուբյունդենում յուրաքանչյուր համայնք իրավունք ունի ընտրել ռետոռոմաներենը որպես դպրոցների և իշխանությունների լեզու։
Շվեյցարիայի լեզվային շրջաններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Պաշտոնական լեզուներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]2002 թվականի տվյալներով գերմաներենը Շվեյցարիայում ամենատարածված լեզուն է։ Այդ լեզվով խոսում են բնակչության 63,7 %-ը։ 26-ից 17 կանտոներում այն միակ պաշտոնական լեզուն է, Բեռնում, Ֆրիբուրում և Վալիսում այն օգտագործվում է ֆրանսերենի հետ, իսկ Գրաուբյունդենում՝ ռետոռոմաներենի հետ։ Այդպիսով, գերմաներենը չի ճանաչվում և չի օգտագործվում Վոում, Նևշատելում և Ժնևում և համարյա չի օգտագործվում (համայնքի մակարդակով) Յուրայում և Տիչինոյում՝ մոտ 6,5 %։
Գերմանախոս Շվեյցարիայի լեզուն գերազանցապես հիմնված է շվեյցարա-ալեմանական բարբառի վրա, և միայն արևելյան Զամնաուն կոմունայում օգտագործվում է հարավբավարյան բարբառը։ Ֆրանկախոս Շվեյցարիայում, որը նաև ոչ պաշտոնապես անվանում են Ռոմանդիա, օգտագործում է ոչ թե գրական ֆրանսերենը կամ français fédéral-ը, այլ սեփական տարբերակը։ Իտալական Շվեյցարիան օգտագործում է իտալացի ներգաղթյալների հետնորդների իտալերենը։ Ռետոռոմաներենի կրողները, որպես կանոն, գիտեն գրաուբյունդենյան բարբառը կամ վերին գերմաներեն լեզուն։
Ազգային փոքրամասնությունների լեզուները
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Բացի վերը թվարկած լեզուներից, Շվեյցարիայի տարածքում տարբեր ժամանակահատվածներում գոյություն են ունեցել կամ գոյություն ունեն տեղական լեզուներ և բարբառներ, որոնք պաշտոնական չեն, սակայն ազատ օգտագործվում են բնակչության առանձին մասերի կողմից։
Այդ լեզուներից է օրինակ ֆրանկոպրովանսալերենն է, որը մինչև 20-րդ դարի սկիզբը տարածված էր Ռոմանդիայում (բացառությամբ Յուրա կանտոնի)։ Վերջին շրջանում այն գրեթե չի օգտագործվում՝ խառնվելով ֆրանսերենի տարածաշրջանային ձևերի հետ։ Այսօր այն օգտագործվում է Ֆրիբուրում և Վալիսում։ Բարբառի դուրս մղման առաջին փորձերը կատարվել են դեռ 19-րդ դարում Արևմտյան Շվեյցարիայի դպրոցական կրթական ծրագրի միջոցով, սակայն այդ փորձը դիմադրության է հանդիպել բարբառն օգտագործողների կողմից, որոնք ամբողջ ուժով աջակցում էին տարածաշրջանում դրա գոյությանը։
Մեկ այլ լայն տարածում ունեցող լեզու է գալլո-իտալական լոմբարդերենն է։ Դրանով խոսում են Տիչինոյում և Գրաուբյունդենում։ Չնայած նրան, որ լոմբարդերենը պաշտոնական լեզու չէ ո՛չ համադաշնային, ո՛չ էլ տարածաշրջանային մակարդակով, այն առօրյա-խոսակցական մակարդակով օգտագործվում է նշված կանտոների ամեն երրորդ ընտանիքում՝ դրանով իսկ զբաղեցնելով համեմատաբար ուժեղ դիրք։ Տիչինո քաղաքում գործածվում է արևմտալոմբարդերենի տիչինյան բարբառը։
Ենիշները օգտագործում են ենիշերենը, այն հիմնված է շվեյցարական բարբառի վրա, ուստի ավելի մոտ է գերմաներենին։ Այն չի օգտագործում Շվեյցարիայի մնացած բնակչության կողմից և գնչուական լեզուների հետ միասին ծառայում է միայն ներխմբային շփման համար։ Եվրոպական տարածաշրջանային լեզուների խարտիայով Շվեյցարիան ճանաչել է ենիշերենը։ Ժամանակի ընթացում Շվեյցարիայի տարածքում Սուրբտալի բարբառի հետ միասին օգտագործվող իդիշն սկսեց անհետանալ, սակայն այն մինչև այժմ օգտագործվում է որոշ շվեյցարացի հրեաների կողմից։
Պատմական դինամիկա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Վերջին ժամանակներս Շվեյցարիայի շրջաններում ֆրանսերենի ազդեցությունն ընդլայնելու միտում է նկատվել համեմատաբար մշտապես գերմանախոս բնակչության և համապատասխանաբար իտալո- և ռետոռոմաներեն խոսող մարդկանց թիվը նվազելու պատճառով։ Այդպիսով, լեզվական ֆրանկո-գերմանական սահմանը ուղղվեց դեպի արևելք։ Մեծ փոփոխություններ են կատարվել Գրաուբյունդեն կանտոնում, որտեղ ռետոռոմանախոս բնկաչությունը սկսել է ճնշվել գերմանախոսների կողմից, այդ պատճառով ժառանգները ավելի լավ են խոսում գերմաներենի բարբառներով, քան ռետոռոմաներենով, սակայն նրանք դեռ կարողանում են հասկանալ մեծահասակների ռետոռոմաներեն խոսքը։ Նույն կերպ է իտալախոս Տիչինոյում, գերմաներենը դառնում է ավելի տարածված և դա վտանգ է առաջացնում, որ Շվեյցարիան շուտով կդառնա ֆրանկո-գերմանախոս։
| Թվականներ | Գերմաներեն | Ֆրանսերեն (ֆրանկոպրովանսալյան բարբառը ներառյալ) | Իտալերեն (լոմբարդերենը ներառյալ) | Ռետոռոմաներեն | Այլ |
|---|---|---|---|---|---|
| 1950 | 72,1 | 20,3 | 5,9 | 1,0 | 0,7 |
| 1960 | 69,4 | 18,9 | 9,5 | 0,9 | 1,4 |
| 1970 | 64,9 | 18,1 | 11,9 | 0,8 | 4,3 |
| 1980 | 65,0 | 18,4 | 9,8 | 0,8 | 6,0 |
| 1990 | 63,6 | 19,2 | 7,6 | 0,6 | 8,9 |
| 2000 | 63,7 | 20,4 | 6,5 | 0,5 | 9,0 |
 |
 |
 |
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ «Bundesverfassung der Schweizerischen Eidgenossenschaft. Art. 70. Sprachen» (գերմաներեն). 1. Januar 2011. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 16-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 27-ին.
- ↑ «Langue, droit et politique» (ֆրանսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 16-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 30-ին.
Լրացուցիչ գրականություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Daniel Elmiger. La maturité bilingue en Suisse: la mise en œuvre variée d'une innovation de la politique éducative. — Berne: Secrétariat d'Etat à l'éducation et à la recherche SER, 2008.
- Stefan Hess. Der Mythos von den vier Landessprachen. Einst waren es mehr als nur vier Sprachen — wie es kam, dass die Schweiz seit 1938 offiziell viersprachig ist. // Basler Zeitung. — 20.09.2011. — С. 35, 37.
Արտաքին հղումներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- «Bundesamt für Statistik. Sprachen, Religionen» (գերմաներեն). Bundesamt für Statistik, Neuchâtel. 29.01.2010. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 16-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 30-ին.
- «Swiss German Dialects. Origin of Swiss German Dialects». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 16-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 30-ին.
- «swiss-linguistics.com» (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 16-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 30-ին.