Skrift - Wikipedy Springe nei ynhâld

Skrift

Keppelings bewurkje
Ut Wikipedy
Dominante skriften per lân en autonome regio:
     Armeensk
     Arabysk-Perzysk
     Etiopysk
     Georgysk
     Gryksk
     Hebriuwsk
     Japansk
     Kanadeesk
     Koreaansk
     Latynsk
     Maledivysk
     Noardyndysk
     Sineesk
     Syrillysk
     Súdyndysk

Dizze side giet oer it systeem fan lettertekens. Foar oare betsjuttings, sjoch: skrift (betsjuttingsside).

In skrift is in systeem fan byinoar hearrende lettertekens of oare karakters wêrmei't mûnlinge kommunikaasje sichtber werjûn wurde kin. Hoewol't sawol skrift as spraak har foardielen hawwe by it oerbringen fan meidielings, hat it skrift op 'e spraak foar dat it in betroubere foarm fan ynformaasjeopslach, en dêrmei fan ynformaasjebehâld is. Foar de prosessen fan it kodearjen en dekodearjen fan mûnlinge kommunikaasje nei in skriftfoarm en werom is in mienskiplik begryp fan 'e lettertekens fan sa'n systeem nedich dat de skriuwer(s) en de lêzer(s) mei-inoar ferbynt. Lju dy't wol deselde taal sprekke as in skriuwer mar syn boadskip net lêze kinne, binne analfabeten. It omsetten fan skreaune taal fan it iene skrift yn it oare hjit transliteraasje of ek wol omlettering. De measte skriften meitsje behalven fan lettertekens ek gebrûk fan oanfoljende tekens foar ynterpunksje, dêr't toan, klam, ritme en yntonaasje mei werjûn wurde kinne.

Skiednis

[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

Byldskrift

[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

Fan 'e likernôch seistûzen ûnderskate talen dy't op 'e wrâld sprutsen wurde, hawwe teminsten twatûzen njonken in sprutsen foarm ek in skreaune foarm, wêrfoar't ferlet is fan in gaadlik skrift. De ûntwikkeling fan it skrift begûn oan it begjin fan 'e Brûnstiid, yn it lette Neolitikum fan 'e ein fan it fjirde milennium f.Kr. De earste foarm fan it skrift wie it byldskrift of logografyske skrift. Byldskriften, dy't gebrûk meitsje fan piktogrammen, ideogrammen en logogrammen, neamt men ek wol proto-skriften. Yn syn suvere foarm ûntbrekt by sa'n skrift noch it fermogen om 'e tinzen en ideeën efter spraak en taal folslein yn skriftlike foarm wer te jaan. In goed foarbyld fan in byldskrift wurdt foarme troch de Egyptyske hieroglifen, en ek de Sineeske karakters binne fan oarsprong in byldskrift, hoewol't dat foar de moderne foarm net mear folslein wier is. It foardiel fan in byldskrift is dat elts logogram in hiel wurd omfiemet, mei as gefolch dat de útspraak los stiet fan in taal dy't sprutsen wurdt troch de skriuwer.[1]

Sineeske karakters.

Yn Sina wurde ferskate taalfarianten sprutsen dy't ornaris foar 'dialekten' fan it Sineesk trochgeane (lykas it Mandarynsk en it Kantoneesk), mar dy't ûnderling folslein ûnfersteanber binne en har foarinoer ferhâlde lykas it Nederlânsk en it Dútsk of it Italjaansk en it Spaansk. Dochs kinne se itselde skrift brûke, mei't de karakters útsprutsen wurde kinne sa't men mar wol.[2] Dus foar it karakter dat foar "kaai" stiet, seit men yn it Mandarynsk fan yàoshi, wylst men yn it Kantoneesk fan sóh si seit, en foar it karakter foar "famke" seit men yn it Mandarynsk fan nǚ háizi, wylst men yn it Kantoneesk fan nűi jái seit. It skrift en it ferskil yn útspraak hawwe gjin ynfloed opinoar, om't by sa'n byldskrift it skrift folslein los stiet fan 'e fonetyk.[3][4]

By it Latynske alfabet, dat yn it grutste part fan 'e Westerske wrâld yn gebrûk is, leit dat hiel oars, mar likegoed fynt dat syn oarsprong yn it byldskrift fan 'e âlde Sûmearjers, dat bekend stiet as it spikerskrift. Krekt as yn 'e hierogliven en fan oarsprong by de Sineeske karakters, stie yn 'e âldste foarmen fan it spikerskrift in plaatsje fan in pylk foar it wurd "pylk" en in plaatsje fan 'e sinne foar it wurd "sinne". Stadichoan begûn it spikerskrift him lykwols te ûntwikkeljen yn in rjochting wêrby't de bân tusken it plaatsje en it ding dêr't it plaatsje nei ferwiisde, loslitten waard. Sa kaam bygelyks it plaatsje fan in plant, mu yn it Sûmearysk, meitiid ek foar homonimen fan it wurd mu te stean dy't abstrakte begripen útdrukten, te witten: "jier" en "namme". Noch letter waard it plaatsje fan in plant ek brûkt foar it efterheaksel -mu, dat "my" betsjut. Dit wie in krúsjale trochbraak op it mêd fan skriuwen, want om't in plant neat te krijen hat mei in jier, in namme of it foarnamwurd 'my', wie der no in ferbân ûntstien tusken de klank mu en in beskaat skriftteken.[5]

In stopboerd yn Tahlequah (Oklahoma), mei de tekst yn it Sjeroky, ôfprinte yn it Sjeroky-skrift (mei yn it lyts in trans- literaasje nei it Latynske skrift), en dêrûnder deselde tekst yn it Ingelsk, ôfprinte yn it Latynske skrift.

Wurdliddeskrift

[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

It neamde ferbân tusken in skriftteken foar plant en it efterheaksel -mu wiist op noch in oare wichtige ûntjouwing: it ferbrekken fan 'e ien-op-ienrelaasje tusken skrifttekens en hiele wurden. Dat wie de earste stap ûnderweis nei in wurdliddeskrift of abûgida, sa't hjoed de dei noch yn gebrûk is foar in soad Yndiaaske en Etiopyske talen, it Koreaansk, it Maledivysk en ferskate Yndiaanske en Eskimo-Aleoetyske talen út Noard-Amearika. Yn wurdliddeskriften binne der tekens dy't steane foar de ûnderskate wurdlidden. Sa kinne der bygelyks tekens wêze foar ma, me, mi en mu, foar ka, ke, ki en ku en foar la, le, li en lu. Dêropta besteane der yn 'e regel wurdlidôfslutende tekens foar ferskate konsonanten. Sokke skriften wurkje prima foar talen dy't net of gjin soad konsonanteklusters oan it wurdbegjin hawwe (sa't it Frysk wol hat, lykas yn 'strjitte' en 'gnjirdzje').[6]

Konsonanteskrift

[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

In plausibele folgjende stap yn 'e ûntwikkeling fan in skrift is it konsonanteskrift of abjad, sa't dat noch altyd yn gebrûk is foar de Westsemityske talen en ferskate oare talen dy't sprutsen wurde troch islamityske folken (lykas it Perzysk en it Oerdû). De bekendste foarbylden fan konsonanteskriften binne it Arabysk-Perzyske skrift, it Hebriuwske skrift en it Syryske skrift. Yn dizze skriften ferraanden de tekens foar ma, me, mi en mu ta ien letter m, en itselde proses redusearre de oare wurdlidden ta ien konsonant.[7]

De beheining fan konsonanteskriften is dat se de fokalen net werjouwe. Dat is sels lestich foar lju dy't de oangeande taal goed yn 'e macht hawwe, en dêrom wurde der faak lettertekens tafoege om alteast in wink te jaan hokker fokaal oft der yn in wurdt stean moat. Sa wurdt it bekende Hebriuwske wurd foar "frede", 'sjaloom' (sekuerdere transliteraasje: šalōm), yn it Hebriuwske skrift stavere as 'sj-l-v-m', wêrby't de 'v', de letter vav, foar de lange o-klank stiet. Sa'n konsonant dy't foar in fokaal stiet, wurdt yn it Hebriuwsk in lêsmem neamt. As sokke helptekens ûntbrekke, kinne der nuvere dingen barre. Sa is sels de Hebriuwske dichter Jacob Fichmann ris sûnder euvelmoed in kafee (קפה) binnenstapt wylst er by de kassa (קפה; mei lêsmem: קופה) fan it oanswettende reisburo syn reistickets ôfhelje woe.[8] It Arabysk-Perzyske, Hebriuwske en Syryske skrift neamt men fanwegen dizze ynfoeging fan helptekens foar de útspraak fan fokalen ek wol ûnsuvere konsonanteskriften. In foarbyld fan in suver konsonanteskrift, dus sûnder lykfol hokker tekens foar de útspraak fan fokalen, wie it iere Fenisyske skrift.

Alfabet

[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

It wie it Fenisyske skrift, dêr't him yn 'e iere Aldheid it Grykske skrift út ûntjoech. De Griken diene der tekens by foar konsonanten út har eigen taal dy't yn it Fenisysk net foarkamen, en foegen mei-iens ek letters foar fokalen ta. Sa'n skrift mei tekens foar sawol konsonanten as fokalen hjit in alfabet, fan alpha, bèta, de earste beide letters fan it Grykske alfabet. Ut it skrift fan 'e Alde Griken ûntwikkele him neitiid dat fan de Romeinen, dat yn grutte linen it Latynske alfabet is dat wy hjoed de dei noch brûke. Ek it Syrillyske alfabet, dat troch in diel fan 'e Slavyske talen brûkt wurdt, komt fuort út it Grykske alfabet. De oerienkomsten tusken dizze trije skriften binne noch dúdlik te sjen as men de letters njonkeninoar leit.[9]

Hoewol't alfabetyske skriften basearre binne op it fonetyske prinsipe fan ien letterteken foar ien klank, berikke se dat doel oer it algemien net, ek al net om't bygelyks it Latynske alfabet de letters q en x omfiemet, dy't twa klanken werjouwe (de q [k] en [w], en de x [k] en [s]). In oare reden is dat it Latynske alfabet, dat brûkt wurdt troch de measte Westerske talen, fierstente min lettertekens omfiemet. It Latyn wie no ienris gjin klankrike taal, en mei fiif lettertekens foar fokalen, a, e, i, o en u (of eins oarspronklik v), koene de Romeinen maklik ta. Yn 'e Germaanske talen en oare talen, dy't folle mear fokalen hawwe, moat men dêrom 'bybeune' mei diakrityske tekens: å, ê, í, ø, ü, ensfh. Itselde jildt yn guon talen foar konsonanten (đ, ł, š, þ, ŵ, ź, ensfh.). Soms lit men dat mar gewurde en skriuwt twa of sels trije letters foar ien klank ("oe", "eu", "eau", "oeu", ensfh.). Om't al dy lettertekens boppedat yn ferskillende talen faak wer in oare útspraak hawwe, is foar taalkundige doelen in poer fonetysk skrift ûntwikkele, it International Phonetic Alphabet (IPA).[10]

List fan 'e meast foarkommende skriften

[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

De measte skriften skriuwe fan lofts nei rjochts, lykas it Latynske alfabet, mar it Arabysk-Perzyske, it Hebriuwske en oanbesibbe skriften skriuwe fan rjochts nei lofts. It Mongoalske skrift en de Japanske skriften skriuwe meast fan boppen nei ûnderen.

In oersjoch fan 'e skriuwrjochtings yn 'e wrâld..

Dêrnjonken besteane der ek fiktive skriften, dy't optocht binne troch auteurs fan almeast fantasy of science fiction. De bekendste dêrfan binne it Cirth, it skrift fan 'e elven yn Tolkien syn Lord of the Rings-trilogy, en it Klingon-skrift, fan 'e bûtenierdske Klingons út 'e tillefyzjesearje Star Trek.

Boarnen, noaten en referinsjes

[boarne bewurkje]
Boarnen, noaten en/as referinsjes:
  1. ↑ Nieuwenhuijsen, Peter M., Het Verschijnsel Taal: Een Kennismaking, Bussum, 1995 (Coutinho), ISBN 9 06 28 39 894, s. 50/51.
  2. ↑ Nieuwenhuijsen, Peter M., Het Verschijnsel Taal: Een Kennismaking, Bussum, 1995 (Coutinho), ISBN 9 06 28 39 894, s. 51.
  3. ↑ Rudelson, Justin, en Qin, Charles, Mandarin Phrasebook, Hawthorn, 2000 (Lonely Planet), ISBN 0 86 44 26 526.
  4. ↑ Kam Y Lau, Cantonese Phrasebook, Hawthorn, 1999 (Lonely Planet), ISBN 0 86 44 26 453.
  5. ↑ Nieuwenhuijsen, Peter M., Het Verschijnsel Taal: Een Kennismaking, Bussum, 1995 (Coutinho), ISBN 9 06 28 39 894, s. 51.
  6. ↑ Nieuwenhuijsen, Peter M., Het Verschijnsel Taal: Een Kennismaking, Bussum, 1995 (Coutinho), ISBN 9 06 28 39 894, s. 51.
  7. ↑ Nieuwenhuijsen, Peter M., Het Verschijnsel Taal: Een Kennismaking, Bussum, 1995 (Coutinho), ISBN 9 06 28 39 894, s. 51.
  8. ↑ Verhasselt, Ruben, Wat & Hoe: Hebreeuws, Utert/Antwerpen, 1999 (Van Dale Lexicografie), ISBN 9 02 15 33 928, s. 184.
  9. ↑ Nieuwenhuijsen, Peter M., Het Verschijnsel Taal: Een Kennismaking, Bussum, 1995 (Coutinho), ISBN 9 06 28 39 894, s. 51/52.
  10. ↑ Nieuwenhuijsen, Peter M., Het Verschijnsel Taal: Een Kennismaking, Bussum, 1995 (Coutinho), ISBN 9 06 28 39 894, s. 52.

Foar boarnen en oare literatuer, sjoch ûnder: References, op dizze side.

Opfrege fan "https://fy.wikipedia.org/w/index.php?title=Skrift&oldid=1017292"