Mae Wsbeceg yn iaith Twrcaidd a hi yw iaith gyntaf ac iaith swyddogol cenedlaethol Wsbecistan. Siaredir Wsbeceg gan tua 32 miliwn o siaradwyr brodorol yn Wsbecistan ei hun ac mewn mannau eraill yng Nghanolbarth Asia.
Perthynnai Wsbeceg i gangen Dwyrain Twrceg, neu Karluk, cangen o Deulu ieithyddol Twrceg. Mae dylanwadau allanol yn cynnwys Perseg, Arabeg a Rwsieg. Mae un o'r gwahaniaethau amlycaf rhwng Wsbeceg ac ieithoedd Twrceg eraill yw gwled yn nhalgrynnu'r llafariad /ɑ/ i /ɒ/, nodwedd â ddylanwadwyd gan Perseg.
Mwyaf tebyg bu i siaradwyr Twrceg sefydlu ym masanau'r afonnydd yr Amu Darya, Syr Darya a'r Zarafshan o gwmpas o leiaf 600-700 CE, gan yn raddol ddisodli neu gymathu siaradwyr ieithoedd dwyreiniol Iraneg a arferai fyw'n flaenorol yn Sogdia, Bactria a Khwarezm. Brenhinllyn Twrceg gyntaf y rhanbarth oedd Khanaeth Kara-Khanid yn y 9fed–12g,[1] a oedd yn gydffederasiwn rhwng Karlukiaid, Chigiliaid, y Yaghma a llwythau eraill.[2]
Gellir ystyried Wsbeceg yn ddisgynnydd uniongyrchol neu'n ffurf ddiweddarach o Cibak, iaith ddylanwadol ar ddatblygiad llenyddol Twrceg Ganolbarth Asia yn ystod teyrnasiad Cibak Khan, Timur (Tamerlane), a llinach Timurid (gan gynnwys y llywodraethwyr y Mughal cynnar o'r India). Fe feistrolwyd yr iaith gan Ali-Shir Nava'i yn y 15fed a'r 16g. Nava'i oedd cynrychiolydd mwyaf o lenyddiaeth iaith Cibak. Cyfrannodd yn sylweddol tuag at ddatblygiad yr iaith Cibak a'i ddisgynnydd uniongyrchol, Wsbeceg ac fe gaiff ei ystyried yn eang i fod yn y sylfaenydd o lenyddiaeth Wsbeceg. Yn y bôn yn seiliedig ar yr amrywiad Karlukaidd o ieithoedd Twrceg, mae Cibak yn cynnwys nifer fawr o fenthygiadau ieithyddol Perseg ac Arabeg. Erbyn y 19g anaml iawn eu'i ddefnyddwyd ar gyfer cyfansoddiadau llenyddol, ond dim tan yn gynnar yn ystod yr 20g bu iddi ddiflannu'n llwyr.[3][4][5]
Bu i'r term Wsbeceg fel y'i cymhwysir i iaith olygu gwahanol bethau ar wahanol adegau. Cyn 1921 ystyriwyd fod "Wsbeceg" a "Sart" i fod yn wahanol dafodieithoedd:
"Wsbeceg" oedd amrywiad o gytgord-lafariad o Kipchak a siaradwyd gan disgynyddion y chai a gyrrhaeddodd o Transoxiana gyda Muhammad Shaybani yn y 16g, a oedd yn byw'n bennaf o amgylch Bukhara a Samarkand, er i'r Dwrceg a siaradwyd yn Tashkent hefyd yn gytgord-lafariad. Fe ellir ei alw'n Hen Wsbeceg ac fe'i hystyrir i fod yn gysylltiedig â'r grŵp penodol hyn o bobl.
Roedd "Sart" yn ddafodiaith Karlukaidd a siaradwyd gan boblogaethau hŷn Twrceg a sefydlwyd mewn rhanbarth yn Nyffryn Fergana a Rhanbarth Qashqadaryo, ac mewn rhai rhannau o beth yw nawr yn Rhanbarth Samarqand; roedd yn cynnwys cymysgedd trymach o Berseg ac Arabeg, ac nid oedd ganddynt gytgord-llafariad. Fe ddaeth yn iaith Wsbeceg safonol a thafodiaith swyddogol Wsbecistan.
Yn Khanaeth Khiva, siaradwyd ffurf hynod o Oguz Twrcegaidd o Dwrceg Karluk gan y Sarts. Ar ôl i'r gyfundrefn Sofietaidd ddiddymu'r term 'Sart' fel difrïol, dyfarnwyd byddai holl boblogaeth Twrceg Twrcestan yn cael eu hadnabod fel Wsbeciaid, er nad oedd i lawer dreftadaeth lwythol Wsbeceg.
Fodd bynnag, nid yr "Wsbeceg" cyn-chwyldroadol oedd yr iaith ysgrifenedig safonol a ddewiswyd ar gyfer y weriniaeth newydd yn 1924, er gwaethaf protestiadau'r Bolsieficiaid Wsbecaidd megis Fayzulla Khodzhayev, ond yn hytrach yr iaith Sart o ranbarth Samarkand. Dadlai Edward A. Allworth bod hyn yn "ystumio hanes llenyddol y rhanbarth yn ofnadwy" a ddefnyddwyd hyn i roi awduron megis Ali-Shir Nava'i o'r 15g hunaniaeth Wsbecaidd.[6] Mae'r dair dafodieithoedd yn parhau i fodoli o fewn Wsbeceg lafar fodern.
Delwedd:Students in Tashkent 1943.jpgMyfyrwyr yn Tashkent yn astudio siart drosi Syrilig-Lladin,1943.Ers 1992: sgript Yañalif sydd yn seiliedig ar Ladin yw'r sgript swyddogol yn Wsbecistan.
Er gwaethaf statws swyddogol yn y sgript Lladin yn Wsbecistan, mae'r ddefnydd o Syrilig yn parhau i fod yn eang, yn enwedig mewn hysbysebion ac arwyddion. Mewn papurau newydd, gall sgriptiau fod yn gymysg, gyda phenawdau mewn Lladin ac erthyglau mewn Syrilig.[8] Nid yw'r sgript Arabeg yn cael ei ddefnyddio bellach yn Wsbecistan ac eithrio'n symbolaidd mewn rhai testunau neu ar gyfer astudiaethau academaidd o Chagatai (Hen Wsbeceg).
Yn rhanbarth gorllewin Tseiniaidd Xinjiang, lle mae poblogaeth leiafrifol Wsbeceg, mae'r Arabeg yn parhau iw chael ei defnyddio.
Yn Affganistan, mae'r orgraff Arabeg draddodiadol yn parahau iw gael ei ddefnyddio.
Fel iaith Twrceg, mae i Wsbeceg lythrennau gweigion (null subject), cyflynol a does iddi unrhyw erthyglau na dim enwau dosbarthol "noun classes") (rhywedd neu fel arall). Trefn geiriau yw goddrych-gwrthrych–ferf (GGF) (SOV). Fel arfer geiriau llymsain (h. y. y sillaf olaf sy'n cael eu pwysleisio) sydd yn Wsbeceg, ond nid oes pwyslais ar rai terfyniadau a geirynnau atodol.
Mewn Wsbeceg, mae dau brif gategori o eiriau:
enwol (sy'n cyfateb i enwau, rhagenwau, ansoddeiriau, a rhai adferfau)
berfol (sy'n cyfateb i ferfau a'r rhai adferfau)
Berfau
Mae Wsbeceg yn defnyddio'r atodiadau llafar canlynol:
Mae amcangyfrifon o nifer y siaradwyr Wsbeceg yn amrywio'n fawr. Mae un amcan yn y gwyddoniadur Swedeg y Nationalencyklopedin yn amcangyfrif y nifer o siaradwyr brodorol i fod yn 30 miliwn,[10]
ac yn y CIA World Factboook mae'r amcangyfrif yn 25 miliwn. Amcangyfrifir ffynonellau eraill i'r nifer fod yn 21 miliwn yn Wsbecistan,[11] 3.4 miliwn yn Affganistan,[12] 900,000 yn Tajicistan,[13] 800,000 yng Nghyrgystan,[14] 500,000 yng Nghasacstan,[15] 300,000 yn Nhwrcmenistan,[16] a 300,000 yn Rwsia.[17]
Mae dylanwad Islam, ac felly drwy estyniad, yn Arabeg, yn amlwg mewn geiriau benthyg Wsbeceg. Mae iddi hefyd ddylanwad weddilliol Rwsieg, o'r adeg pan oedd yr Wsbeciaid o dan reolaeth Ymerodraeth Rwsia â'r Undeb Sofietaidd. Yn bwysicaf oll, mae geirfa, ieithwedd ac ynganiad Wsbeceg wedi ei ddylanwadu'n drwm gan Perseg drwy ei gwreiddiau hanesyddol.
Mae i Wsbeceg lawer o dafodieithoedd, yn amrywio'n eang o ranbarth i ranbarth. Fodd bynnag, mae tafodiaith gyffredin a ddefnyddir yn y cyfryngau torfol ac yn y rhan fwyaf o ddeunyddiau printiedig. Ymhlith y tafodieithoedd mwyaf-eang yw tafodiaith Tashkent, tafodiaith Wsbeceg, tafodiaith Ferghana, tafodiaith Khorezm dafodiaith, tafodiaith Chimkent-Twrcestan, a tahfodiaith Swrcandaria.
↑Golden, Peter. B. (1990), "Chapter 13 – The Karakhanids and Early Islam", in Sinor, Denis, The Cambridge History of Early Inner Asia, Cambridge University Press, ISBN0-521-24304-1
↑Allworth, Edward (1994). Central Asia: 130 Years of Russian Dominance, a Historical Overview. Duke University Press. t. 72. ISBN0-8223-1521-1.
↑Robert McHenry, gol. (1993). "Navā'ī, (Mir) 'Alī Shīr". Encyclopædia Britannica. 8 (arg. 15th). Chicago: Encyclopædia Britannica, Inc. t. 563.
↑"Ethnic Makeup of the Population"(PDF). National Statistics Committee of the Kyrgyz Republic (yn Russian). Archifwyd o'r gwreiddiol(PDF) ar 2013-11-13. Cyrchwyd 7 December 2012.CS1 maint: unrecognized language (link)
↑"National Census 2009"(PDF). Statistics Agency of Kazakhstan (yn Russian). Archifwyd o'r gwreiddiol(PDF) ar 12 December 2010. Cyrchwyd 7 December 2010. Unknown parameter |deadurl= ignored (help)CS1 maint: unrecognized language (link)
↑"National Census 2010". Federal State Statistics Service (yn Russian). Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2021-10-06. Cyrchwyd 7 December 2012.CS1 maint: unrecognized language (link)
