Protist - Wicipedia Neidio i'r cynnwys

Protist

Oddi ar Wicipedia
Protist
Enghraifft o'r canlynoltacson, gradd, grŵp paraffyletig Edit this on Wikidata
Mathorganeb byw Edit this on Wikidata
Safle tacsonteyrnas Edit this on Wikidata
Rhiant dacsonEwcaryot Edit this on Wikidata
Dechrau/SefydluMileniwm 2101. CC Edit this on Wikidata
Tudalen Comin Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia
Protistiaid
Paramecium
Dosbarthiad gwyddonol
Parth: Eukarya
Teyrnas: Protista
Haeckel, 1866
Ffyla

llawer, mae dosbarthiad y protistiaid yn amrywio

Grŵp amrywiol o organebau ungell ac weithiau cytrefol yw'r protistiaid. Maent yn cynnwys yr ewcaryotau i gyd nad ydynt yn aelodau o'r grŵp planhigion, anifeiliaid neu ffyngau, e.e. protisoaid, rhai algâu a llwydni llysnafeddog. Er ei bod yn debygol eu bod yn rhannu hynafiad cyffredin, dydy'r grwpiau o brotistiaid ddim yn perthyn yn agos i'w gilydd ac fe'u rhennir yn aml yn nifer o deyrnasoedd gwahanol; nid ydyn nhw'n ffurfio grŵp naturiol, neu gytras. Mae'r mwyafrif o brotistiaid yn ungellog. Felly, gall rhai protistiaid fod yn perthyn yn agosach at anifeiliaid, planhigion, neu ffyngau nag y maent i brotistiaid eraill. Fodd bynnag, fel y grwpiau algâu, infertebratau, a phrotosoaid, defnyddir y categori protist biolegol er hwylustod. Mae eraill yn dosbarthu unrhyw ficro-organeb ewcaryotig ungellog fel protist.[1] Protistoleg yw'r enw ar yr astudiaeth o brotistiaid.[2]

Grwpiau pwysig

[golygu | golygu cod]

Hanes

[golygu | golygu cod]

Cynigiwyd dosbarthu trydedd deyrnas ar wahân i anifeiliaid a phlanhigion yn gyntaf gan John Hogg yn 1860 fel y deyrnas Protoctista; yn 1866 cynigiodd Ernst Haeckel hefyd drydedd deyrnas Protista fel "teyrnas ffurfiau cyntefig".[3] Yn wreiddiol roedd y rhain hefyd yn cynnwys procaryotau, ond gydag amser  symudwyd y rhain i bedwaredd deyrnas Monera.

Yn y cynllun pum teyrnas poblogaidd a gynigiwyd gan Robert Whittaker ym 1969, diffiniwyd Protista fel "organebau ewcaryotig sy'n ungellog neu'n ungellog-trefedigaethol ac nad ydynt yn ffurfio unrhyw feinweoedd", a sefydlwyd y bumed deyrnas o Ffyngau.[4][5][6]}} Yn system pum teyrnas Lynn Margulis, cedwir y term protist ar gyfer organebau microsgopig, tra bod y deyrnas fwy cynhwysol Protoctista (neu brotoctyddion) yn cynnwys rhai ewcaryotau amlgellog mawr, megis gwymon, algâu coch, a llwydni llysnafedd.[7] Mae rhai yn defnyddio'r term protist yn gyfnewidiol â phrotoctydd Margulis, i gwmpasu ewcaryotau ungellog ac amlgellog, gan gynnwys y rhai sy'n ffurfio meinweoedd arbenigol ond nad ydynt yn ffitio i mewn i unrhyw un o'r teyrnasoedd traddodiadol eraill.[8]

Disgrifiad

[golygu | golygu cod]

Heblaw am eu lefelau trefnu cymharol syml, nid oes gan brotistiaid lawer yn gyffredin rhyngddynt.[9] Pan gaiff ei ddefnyddio, ystyrir bellach bod y term "protistiaid" yn golygu casgliad paraffyletig o dacsa (grwpiau biolegol) tebyg ond amrywiol; nid oes gan y tacsa hyn hynafiad cyffredin unigryw ar wahan i'r ffaith fod ganddyn nhw ewcaryotau, ac mae ganddynt gylchredau bywyd gwahanol, lefelau troffig, dulliau symud, a strwythurau cellog gwahanol.[10][11]

Mewn systemau cladistaidd (dosbarthiadau sy'n seiliedig ar hynafiaeth gyffredin), nid oes unrhyw betha sy'n gyfwerth â'r tacsa Protista neu Protoctista, gan fod y ddau derm yn cyfeirio at grŵp paraffyletig sy'n rhychwantu cangen ewcaryotig gyfan coeden bywyd. Mewn dosbarthiad cladistaidd, mae cynnwys Protista wedi'i ddosbarthu'n bennaf ymhlith gwahanol grwpiau uwch.

Ystyrir felly fod y termau "Protista", "Protoctista", a "Protozoa" wedi darfod. Fodd bynnag, mae'r term "protist" yn parhau i gael ei ddefnyddio'n anffurfiol fel term cyffredinol am organebau ewcaryotig nad ydynt o fewn teyrnasoedd traddodiadol eraill. Er enghraifft, gellir defnyddio'r gair " pathogen protist" i ddynodi unrhyw organeb sy'n achosi afiechyd nad yw'n blanhigyn, anifail, ffwngaidd, procaryotig, firaol neu isfeirysol.[12]

Israniadau

[golygu | golygu cod]

Mae'r israniadau traddodiadol bellach wedi'u disodli gan ddosbarthiadau sy'n seiliedig ar ffylogeneteg (perthynas esblygiadol rhwng yr organebau). Defnyddiwyd dadansoddiadau moleciwlaidd mewn tacsonomeg fodern i ailddosbarthu cyn-aelodau o'r grŵp hwn yn ffyla amrywiol sydd weithiau'n gysylltiedig â ffyllwm. Er enghraifft, ystyrir bellach bod y llwydni dŵr yn perthyn yn agos i organebau ffotosynthetig fel algâu brown a diatomau; mae'r mowldiau llysnafeddog wedi'u grwpio'n bennaf o dan Amoebozoa.

Fodd bynnag, mae'r termau hŷn yn dal i gael eu defnyddio fel enwau anffurfiol i ddisgrifio morffoleg ac ecoleg gwahanol brotistiaid. Er enghraifft, defnyddir y term protosoa i gyfeirio at rywogaethau heterotroffig o brotistiaid nad ydynt yn ffurfio ffilamentau.

Dosbarthiadau modern

[golygu | golygu cod]
Coeden ffylogenetig a symbiogenetig o organebau byw, yn dangos tarddiad ewcaryotau

Nid yw systematwyr heddiw yn trin Protista fel tacson ffurfiol, ond mae'r term "protist" yn dal i gael ei ddefnyddio'n gyffredin er hwylustod mewn dwy ffordd.[13] Y diffiniad cyfoes mwyaf poblogaidd yw un ffylogenetig, sy'n dynodi grŵp paraffyletig:[14] protist yw unrhyw ewcaryot nad yw'n anifail, planhigyn, nac yn ffwng; mae'r diffiniad hwn [15] yn eithrio llawer o grwpiau ungellog, fel y Microsporidia (ffyngau), llawer o Chytridiomycetes (ffyngau), a burumau (ffyngau), a hefyd grŵp an-ungellog a gynhwyswyd o fewn y Protista yn y gorffennol, y Myxozoa (anifail).[16] Mae systematwyr  eraill yn barnu bod tacsa paraffyletig yn dderbyniol, ac maen nhw'n defnyddio Protista yn yr ystyr hwn fel tacson ffurfiol (fel a geir mewn rhai gwerslyfrau uwchradd, at ddiben pedagogaidd). 

Mae tacsonomeg protistiaid yn dal i newid. Mae dosbarthiadau mwy newydd yn ceisio cyflwyno grwpiau monoffyletig yn seiliedig ar wybodaeth morffolegol (yn enwedig uwchstrwythurol) [17][18][19] biocemegol (chemotaxonomy)[20][21] a dilyniant DNA (ymchwil moleciwlaidd).[22][23] Fodd bynnag, weithiau mae anghysondebau rhwng ymchwiliadau moleciwlaidd a morffolegol; gellir categoreiddio'r rhain yn ddau fath: (i) un morffoleg, llinachau lluosog (ee cydgyfeiriant morffolegol, rhywogaethau cryptig) a (ii) un llinach, morffolegau lluosog (ee plastigrwydd ffenoteipig, cyfnodau cylch bywyd lluosog).[24]

Cyfeiriadau

[golygu | golygu cod]
  1. ↑ Madigan, Michael T. (2019). Brock biology of microorganisms (arg. Fifteenth, Global). NY, NY. t. 594. ISBN 9781292235103.
  2. ↑ Taylor, F.J.R.M. (2003-11-01). "The collapse of the two-kingdom system, the rise of protistology and the founding of the International Society for Evolutionary Protistology (ISEP)". International Journal of Systematic and Evolutionary Microbiology (Microbiology Society) 53 (6): 1707–1714. doi:10.1099/ijs.0.02587-0. ISSN 1466-5026. PMID 14657097.
  3. ↑ "Not plants or animals: A brief history of the origin of Kingdoms Protozoa, Protista, and Protoctista". International Microbiology 2 (4): 207–221. 1999. PMID 10943416. http://www.blc.arizona.edu/courses/schaffer/182h/EukaryoteOrigins/NotPlantsNotAnimals-Scamardella.pdf. Adalwyd 2023-03-21.
  4. ↑ "New concepts of kingdoms or organisms. Evolutionary relations are better represented by new classifications than by the traditional two kingdoms". Science 163 (3863): 150–160. January 1969. Bibcode 1969Sci...163..150W. doi:10.1126/science.163.3863.150. PMID 5762760.
  5. ↑ "whittaker new concepts of kingdoms – Google Scholar". scholar.google.ca. Cyrchwyd 2016-02-28.
  6. ↑ Hagen, Joel B. (2012). "depiction of Whittaker's early four-kingdom system, based on three modes of nutrition and the distinction between unicellular and multicellular body plans". BioScience 62: 67–74. doi:10.1525/bio.2012.62.1.11.
  7. ↑ Margulis, Lynn; Chapman, Michael J. (2009-03-19). Kingdoms and Domains: An Illustrated Guide to the Phyla of Life on Earth. Academic Press. ISBN 9780080920146.
  8. ↑ Archibald, John M.; Simpson, Alastair G. B.; Slamovits, Claudio H., gol. (2017). Handbook of the Protists (yn Saesneg) (arg. 2). Springer International Publishing. tt. ix. ISBN 978-3-319-28147-6.
  9. ↑ "Systematics of the Eukaryota". Cyrchwyd 2009-05-31.
  10. ↑ "Protists push animals aside in rule revamp". Nature 438 (7064): 8–9. November 2005. Bibcode 2005Natur.438....8S. doi:10.1038/438008b. PMID 16267517.
  11. ↑ Harper, David; Benton, Michael (2009). Introduction to Paleobiology and the Fossil Record. Wiley-Blackwell. t. 207. ISBN 978-1-4051-4157-4.
  12. ↑ "Isolation of Balamuthia mandrillaris-specific antibody fragments from a bacteriophage antibody display library". Experimental Parasitology 166: 94–96. July 2016. doi:10.1016/j.exppara.2016.04.001. PMID 27055361.
  13. ↑ "The other eukaryotes in light of evolutionary protistology". Biology & Philosophy 28 (2): 299–330. 2012. doi:10.1007/s10539-012-9354-y.
  14. ↑ Schlegel, M.; Hulsmann, N. (2007). "Protists – A textbook example for a paraphyletic taxon☆". Organisms Diversity & Evolution 7 (2): 166–172. doi:10.1016/j.ode.2006.11.001.
  15. ↑ "Protista". microbeworld.org. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 13 June 2016. Cyrchwyd 11 June 2016.
  16. ↑ "Actinomyxidies, nouveau groupe de Mesozoaires parent des Myxosporidies". Bull. Int. l'Acad. Sci. Bohème 12: 1–12. 1899.
  17. ↑ Pitelka, D. R. (1963).
  18. ↑ Berner, T. (1993).
  19. ↑ Beckett, A., Heath, I. B., and Mclaughlin, D. J. (1974).
  20. ↑ Ragan M.A. & Chapman D.J. (1978).
  21. ↑ Lewin R. A. (1974).
  22. ↑ Oren, A., & Papke, R. T. (2010).
  23. ↑ Horner, D. S., & Hirt, R. P. (2004).
  24. ↑ "How discordant morphological and molecular evolution among microorganisms can revise our notions of biodiversity on Earth". BioEssays 36 (10): 950–959. October 2014. doi:10.1002/bies.201400056. PMC 4288574. PMID 25156897. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4288574.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Protist&oldid=12873162"