Такіпона

{{{назва}}}
Моўныя коды
ISO 639-1:	—
ISO 639-2:	—
ISO/DIS 639-3:	—
Штучныя мовы

Такіпо́на (toki pona) — мова, створаная канадкай Соняй Элен Кіса. Прэтэндуе на намінацыю самай простай са штучных моў.

Гісторыя

Першая інфармацыя пра мову з’явілася ў Сусветнай сетцы ў 2001 годзе. Назва Toki Pona перакладаецца як «мова дабрыні» (магчымыя пераклады: «добрая мова», «простая мова» ці «добрая размова»). Кіса падчас работы над стварэннем мовы натхнялася вучэннямі пра даа і дзэн і працамі філосафаў-прымітывістаў. Ёсць таксама паралелі з працамі Анны Вяжбіцкай.

Выкарыстанне

Такіпону выкарыстоўваюць у асноўным у Сеціве, а за яго межамі — у Канадзе, ЗША, Еўропе, Японіі і Расіі. Такіпона не класіфікуецца як мова міжнацыянальных зносін. Вядомая галоўным чынам сярод карыстальнікаў сеціва, яна служыць прыкладам інтэрнэт-культуры. Колькасць тых, хто размаўляе на такіпона ацэньваюць у некалькі соцень чалавек.

Лексічны склад

Светаўспрыняцце такіпона адлюстравалася ў яе структуры і змесце. У слоўніку мовы каля 120 каранёў — на думку аўтара, самых неабходных. Мінімалізм лексікі даведзены да таго, што ў мове няма назваў жывёл і раслін. Але ў неафіцыйным слоўніку такіпона ёсць вызначэнні для краін, нацый, моў, а таксама імёны людзей (ma Nijon — Японія, toki Epelanto — эсперанта, jan Tana — Таня). Спрошчаная лексіка такіпона спалучаецца з простымі граматыкай, фаналогіяй і сінтаксісам.

Фанетыка

Мова такіпона мае 14 фанем: 5 галосных (a, e, i, o, u) і 9 зычных (j, k, l, m, n, p, s, t, w). Зычныя фанемы не падзяляюцца паводле звонкасці/глухасці, мяккасці/цвёрдасці.

Галосныя вымаўляюцца наступным чынам:

• a — як а
• e — як э
• i — як і
• o — як о
• u — як у

Зычныя вымаўляюцца наступным чынам:

• k — як к
• l — як л, але можа быць змякчаным
• m — як м
• p — як п
• s — як с
• t — як т
• w — вымаўляць трэба праз акругленне губ і спробу вымавіць в, але губы не змыкаць
• j — як й

У такіпона дапушчальна азванчэнне зычных падчас вымаўлення, гэта значыць вымаўленне p як b, s як z, t як d, k як g. Націск заўсёды прыпадае на першы склад, нават у запазычаных імёнах і назвах краін і гарадоў.

Карта Еўропы з падпісанымі назвамі краін на такіпоне

Афіцыйна словы запісваюць лацінскім алфавітам, як апісана ў раздзеле «фанетыка». Словы вымаўляюцца як напісана. Не дапушчальная рэдукцыя галосных о і е ў ненаціскным стане. Зараз разглядаюць варыянты запісу слоў мовы складавымі алфавітамі, узятымі з розных моў ці створанымі спецыяльна для такіпона, або нават іерогліфамі.

Словы ў такіпона ствараюцца са складоў. Калі склад не на пачатку слова, то ён можа не мець першай зычнай, у астатніх выпадках склад гэта зычная+галосная+апцыянальная n. n не ставіцца, калі за ёй ідуць n ці m. З усіх варыянтаў складаў у такіпона забаронены склады: ji, wo, wu (з прычыны цяжкага вымаўлення).

Пры гэтым, у адрозненне ад беларускай мовы, словы ў такіпоне не змяняюцца (ня скланенняў, спражэння), да іх не дадаюцца прыстаўкі і суфіксы. Многія словы можна ўжываць і як назоўнік, і як дзеяслоў, і як прыметнік, і як прыслоўе.

Шматзначнасць

Амаль усе словы ў такіпона маюць шмат сэнсаў. Напрыклад, pona — просты, добры, дабро, рамантаваць(!). Такім чынам, сказ «jan li pona» можна перакласці некалькімі спосабамі: чалавек — добры, ці чалавек рамантуе. Таму пераклад робяць зыходзячы з кантэксту ці ўдакладняюць. Напрыклад, калі ў прыведзеным прыкладзе трэба падкрэсліць, што чалавек рамантуе, то можна назваць рэч, якую ён рамантуе: jan li pona e tomo (чалавек рамантуе будынак). Калі не пазначаны аб’ект рамонту, то амаль заўсёды можна лічыць, што «pona» мае сэнс «добры, просты».

Слоўнік

Назвы частак цела

Зараз выкарыстоўваецца каля 125 каранёў паводле прынцыпу добраахвотнага спрашчэння і ігнаравання складанасцей.

З прычыны невялікай колькасці каранёў, словы з іншых моў часта перакладаюць на такіпона з выкарыстаннем некалькіх каранёў, напрыклад «вучыць», «навучаць» будзе «pana e sona», літаральна «даваць веды». Хаця такіпона часта называюць «мовай са 120 слоў», скептыкі лічаць, што гэта не зусім так: у ёй выкарыстоўваецца шмат словазлучэнняў і стандартных зваротаў, якія трэба завучваць, як асобныя лексічныя адзінкі.

З пункту гледжання такіпаністаў уяўленні пра «завучванне словазлучэнняў і зваротаў» няверныя. Такіпаніст сам камбінуе паняцці з існых слоў, якія знаходзяцца ў сеціве. «Словазлучэнні і стандартныя звароты» — толькі парады. Увогуле, нельга гаварыць пра нешта стандартнае ў такіпона (апроч, вядома, граматыкі і базавага слоўніка): усё залежыць ад самога такіпаніста. Напрыклад, слова «стол» у залежнасці ад кантэксту можа перакладацца як «supa sitelen» («мэбля для пісьма»), «supa moku» («мэбля для ежы») ці нават "supa kiwen ike («мэбля цвёрдая і благая»), калі, напрыклад, гавораць пра ўдар аб яго.

Спасылкі

• Wikia li toki pona — развіванае ў Wikia выданне свабоднай энцыклапедыі на мове такіпона.
• Афіцыйная старонка мовы
• Sonja Elen Kisa, асабісты сайт
• irc.freenode.ned#tokipona — IRC-канал

Слоўнікі і падручнікі

• tokipona.org/wiki/Category:Toki_Pona_words Афіцыйны такіпона-англійскі слоўнік (не дапрацаваны да цяперашняга моманту, старая версія(недаступная спасылка))
• Такіпона-рускі слоўнік, тэматычныя слоўнікі, прыказкі Архівавана 5 ліпеня 2013.
• Руска-такіпонскі слоўнік (дадатковыя 564 словы на аснове 118 слоў афіцыйнага слоўніка)(недаступная спасылка)