Праславянская мова

Не блытаць з стараславянскай мовай.

Праславянская мова
Краіны	на тэрыторыі цяперашніх Польшчы, Украіны і Беларусі, пазней — ва ўсёй Усходняй Еўропе
Рэгіёны	Усходняя Еўропа
Афіцыйны статус	—
Класіфікацыя
Катэгорыя	Мовы Еўразіі
Індаеўрапейская сям'я Балта-славянская галіна (гіпотэза) Славянская група

Праславя́нская мова — рэканструяваная, пісьмова незасведчаная прамова (мова-продак) усіх моў славянскае галіны індаеўрапейскае сям'і моў. Прадстаўляе сабою славянскае маўленне ў перыяд V—ІХ стст. н.э. Як і для большасці іншых прамоў, ніякіх пісьмовых помнікаў праславянскай мовы не знойдзена. Сама мова аднаўляецца дзякуючы параўнальна-гістарычным метадам з прыцягненнем вядомых славянскіх і іншых індаеўрапейскіх моў.

Імклівае развіццё мовы звязваецца з пашырэннем арэалу ўжывання мовы. Ужо ў пачатку гэтага перыяду мова пачала распадацца на дыялекты, але агульнае моўнае адзінства і ўзаемазразумеласць сярод носьбітаў мовы захоўвалася да Х ст. або нават пазней. У гэты час у праславянскай мове развіваецца мноства гукавых змен, часта раўнамерных па ўсім арэале мовы. Таму, строга кажучы, праславянская мова не адпавядае традыцыйнаму азначэнню протамовы, як найпазнейшай аднавімай агульнай мовы-продка, унутры якой няма раздзялення на дыялекты. Увесь перыяд гэтага дыялектна падзеленага моўнага адзінства ў праславянскай мове разглядаецца як агульнаславя́нскі.

Эпоху існавання праславянскае мовы ўмоўна дзеляць на тры перыяды: ранні (дыялектныя адрозненні вельмі нязначныя або наогул адсутнічаюць), сярэдні (дыялектныя адрозненні ад невялікіх да ўмераных) і позні (славянскія гаворкі значна адрозніваюцца). Позні перыяд праславянскае мовы часам згадваецца як сярэднеагульнаславянскі. Мова, апісаная ў гэтым артыкуле, у асноўным адпавядае маўленню VII—VIII стст. і таксама не засведчана пісьмова, але да яе ў пэўнай ступені блізкі дыялект грэчаскай Македоніі ІХ ст. (гл. стараславянская мова).

Гісторыя

Праславянская мова ўтварылася ў выніку распаду праіндаеўрапейскае мовы. Акрамя гэтага, існуюць тэорыі, якія прапаноўваюць аб'яднанне славянскай і балцкай галін унутры індаеўрапейскай сям'і (гл. балта-славянскія мовы) і, адпаведна, падразумяваюць паходжанне прабалцкай і праславянскай моў у выніку вылучэння з праіндаеўрапейскай мовы прабалцкае мовы, якая пазней распалася на прабалцкую і праславянскую мовы. У другой палове І тыс. н.э., разам з імклівым ростам славянамоўнага арэала, пачаўся працэс распаду праславянскае мовы на асобныя мовы.

У сучасным мовазнаўстве няма згоды наконт перыядызацыі праславянскае мовы або тэрмінаў для апісання гэтых перыядаў. У гэтым артыкуле выкарыстоўваецца наступная схема развіцця праславянскае мовы:

• Даславянскі (каля 1500 г. да н.э. — 300 г. н.э.). Доўгі, стабільны перыяд паступовага развіцця, які, сярод іншага, характарызуецца, значнымі фаналагічнымі зменамі ў сістэме прасодыі (тон, націск, рэгістр);
• Раннеславянскі (каля 300—600 гг. н.э.). Перыяд існавання аднастайнага маўлення, падчас якога пачалі развівацца працяглыя змены ў фанетыцы і фаналогіі. Для гэтага перыяду не аднаўляюцца дыялектныя адрозненні, што дазваляе лічыць маўленне гэтага часу агульным продкам славянскіх моў;
• Сярэднепраславянскі (прыкладна 600—800 гг. н.э.). Этап, калі ўжо можна распазнаць найранейшыя дыялектныя адрозненні. Славянамоўны арэал пашыраецца. Працягваюцца змены ў фанетыцы і фаналогіі. Незважаючы на існаванне нязначных дыялектных адрозненняў, большасць гукавых змен заставаліся аднастайнымі і паслядоўнымі; да канца гэтага перыяду зычныя і галосныя ў асноўным супадалі з падобнымі гукамі сучасных славянскіх моў. З гэтае прычыны, рэканструяваныя праславянскія формы ў навуковых працах і этымалагічных слоўніках, як правіла, адпавядаюць гэтаму перыяду;
• Познепраславянскі (800—1000 гг., у Кіеўскай Русі, імаверна, — да сярэдзіны ХІІ ст.). Апошняя стадыя функцыянавання ўсяго славянамоўнага арэала як адзінай мовы. Гукавыя змены, як правіла, пашыраліся па ўсім арэале, але часта з прыкметнымі дыялектнымі адрозненнямі.

У гэтым артыкуле апісваецца ў першую чаргу сярэднепраславянскі перыяд мовы. Таксама ахопліваецца познепраславянскі перыяд у выпадку, калі значныя змены больш-менш аднолькава закранулі ўвесь славянамоўны арэал. Асобныя дыялектныя змены ў выпадку іх існавання на тым ці іншым адрэзку гісторыі мовы пазначаныя адпаведным чынам.

Лінгвістычная характарыстыка

Фанетыка, фаналогія

Ніжэй прыведзены гукавы лад, які рэканструюецца для сярэднепраславянскае мовы. Для запісу выкарыстоўваецца ўласны фанетычны запіс, прыняты ў славістыцы, які не супадае з IPA.

Галосныя

Графы «галосныя задняга рада» і «галосныя сярэдняга рада» могуць таксама разумецца як неагубленыя задняга рада і агубленыя задняга рада адпаведна. Тым не менш, агубленне галосных задняга рада было ўласцівым толькі для галосных *y ды *u. Агубленне іншых галосных насіла факультатыўны характар. Галосныя, пазначаныя як доўгія і кароткія, адрознівалі таксама паказчык якасці. Агулам, даўжыня галосных у праславянскай мове мела наступнае развіццё. Некаторыя лінгвісты пазбягаюць выкарыстання тэрмінаў кароткі і доўгі галосны, выкарыстоўваючы замест іх тэрміны слабы і напружаны.

• Раннеславянскі перыяд — істотнае значэнне проціпастаўлення галосных паводле іх даўжыні, пра што сведчаць, напрыклад, грэчаскія транскрыпцыі славянскіх лексем або раннія славянскія запазычанні ў фіна-ўгорскіх мовах;
• Сярэднепраславянскі перыяд — даўжыня галоснага захоўвае сваё значэнне. Верагодна, сэнсаадрознівальныя функцыі выконвала якасць (гл. вышэй);
• Познепраславянскі перыяд — розны лёс развіцця доўгіх і кароткіх галосных, у выніку чаго першапачаткова кароткія галосныя набываюць кароткія адпаведнікі і наадварот (напрыклад, доўгі *o або кароткі *a). Кароткія галосныя верхняга ўздыму *ь/ĭ, *ъ/ŭ былі страчаныя або перайшлі ў галосныя сярэдняга ўздыму, што, такім чынам, пакінула іх доўгія пары *i, *y, *u без кароткіх адпаведнікаў. У выніку, якасць галоснага стала асноўным адрозненнем паміж галоснымі, тады як даўжыня стала абумоўлівацца націскам або іншымі рысамі і страціла сэнсаадрознівальную ролю.

Для праславянскае мовы рэканструюецца наступны лад галосных гукаў:

Кароткія Пяр. рада Сяр. рада Зад. рада Верх. ўздыму ь/ĭ ъ/ŭ Сяр. ўздыму e o Ніжн. ўздыму

Доўгія Пяр. рада Сяр. рада Зад. рада Верх. ўздыму i y u Сяр. ўздыму ě Верх. ўздыму a

Насавыя (доўгія) Пяр. рада Сяр. рада Зад. рада Верх. ўздыму Сяр. ўздыму ę ǫ Ніжн. ўздыму

Плаўныя дыфтонгі Пяр. рада Сяр. рада Зад. рада Верх. ўздыму ьl/ĭl, ьr/ĭr ъl/ŭl, ъr/ŭr Сяр. ўздыму el, er ol, or Верх. ўздыму

Зычныя

Для сярэднепраславянскае мовы аднаўляецца наступны набор зычных гукаў:

	Лабіяльныя		Пярэднеязычныя		Палатальныя		Велярныя
Насавыя	m		n		ň
Выбухныя	p	b	t	d	ť	ď	k	g
Афрыкаты			c	dz	č	(dž)
Фрыкатывы			s	z	š, ś	ž	x
Дрыжачыя			r		ř
Латэральныя			l		ľ
Апраксіманты	v				j

• *c пазначае глухую альвеалярную афрыкату [t͡s], *dz — яе звонкі аналаг [d͡z];
• *š, *ž — постальвеалярныя [ʃ] і [ʒ] адпаведна;
• *č, *dž — постальвеалярныя афрыкаты [t͡ʃ] і [d͡ʒ] адпаведна, пры гэтым апошняя ўзнікала толькі ў сцячэнні зычных *ždž і ў наступным ва ўсіх славянскіх мовах развілася ў *ž;
• Вымаўленне *ť, *ď дакладна невядомае, але мяркуецца, што яны ўяўлялі сабою гемінаты (падвоеныя зычныя). Магчыма, яны мелі характар палаталізаваных зубных [tʲː dʲː] або палатальных [cː ɟː] як у сучаснай македонскай мове;
• *v, хутчэй за ўсё, уяўляў сабою лабіяльны апраксімант [ʋ]. Магчыма, яго алафонам у пэўных пазіцыях быў білабіяльны [w] (як у сучаснай славенскай мове);
• *l уяўляў сабою [l]. Верагодна, у многіх дыялектах ён мог набываць моцнае велярызаванае вымаўленне перад галоснымі задняга рада — [ɫ];
• Санорныя *ľ *ň, хутчэй за ўсё, былі палаталізаванымі — [lʲ nʲ], або палатальнымі — [ʎ ɲ];
• Вымаўленне *ř дакладна не ўстаноўлена, але, магчыма, ён быў блізкі да палаталізаванага дрыжачага [rʲ]. Гэты зычны ў якасці асобнай фанемы захаваўся толькі ў чэшскай, але існаваў таксама ў старажытных форм польскае мовы. У сучаснай польскай мове гэты гук зліўся з [ʒ] (запісваецца як ż), але польскае [ʒ] на месцы *ř дагэтуль захоўвае гістарычнае напісанне rz (напрыклад, straż, może, także, але orzeł, rzeka, krzak). У іншых мовах, у тым ліку ва ўсходнеславянскіх, *ř зліўся *r або дысіміляваўся ў *rj;
• *ś уяўляў сабою [sʲ] або, магчыма, [ɕ]. Гэты зычны зліўся з *š у заходнеславянскіх, з *s — у іншых дыялектах.

Нязначная палаталізацыя, верагодна, магла існаваць для ўсіх зычных у становішчы перад галоснымі пярэдняга рада. Разам з гэтым, страчаны ер (*ь/ĭ, гл. вышэй) у большасці слоў заходнеславянскіх і ўсходнеславянскіх моў перайшоў у палаталізацыю зычнага, што стаяў перад ерам.

Прасодыя

Як і праіндаеўрапейская мова, кожнае слова праславянскае мовы мела націскны склад. Націск мог падаць на любы склад слова і меў фанематычнае значэнне. Націск мог быць рухомым: пры скланенні слова ў залежнасці ад ягонага канчатка націск мог мець сталую фіксаваную пазіцыю або перамяшчацца на іншыя склады.

Галосны мог мець музычны націск. У сярэднепраславянскай мове ўсе націскныя доўгія галосныя, насавыя і плаўныя дыфтонгі мелі адрозненне паводле двух тонаў, вядомых як акутны і цыркумфлексны: першы ўяўляў сабою ўзыходную інтанацыю, другі — сыходную. Кароткія галосныя (*e *o *ь/ĭ ъ/ŭ) не мелі тонавага адрознення і заўсёды вымаўлялілся з сыходнаю інтанацыяй. Ненаціскныя галосныя не мелі танальных адрозненняў, але маглі проціпастаўляцца паводле сваёй даўжыні. Падобныя прасадычныя абмежаванні дагэтуль захоўваюцца ў славенскай мове.

У познепраславянскі перыяд адбыўся шэраг змен у гэтых галінах прасодыі. Так, доўгія галосныя з акутным націскам, як правіла, скараціліся, пераўтварыўшыся такім чынам у кароткія галосныя з узыходнаю інтанацыяй. Некаторыя кароткія галосныя падоўжылся, у выніку чаго ўтварыліся новыя доўгія галосныя з сыходнаю інтанацыяй. Развіўся новы тып націску, вядомы як новаакутны, які ўзнікаў у выніку пераходу націску на папярэдні склад; гэтая інавацыя ўзнікла ў часы дыялектнага раздзялення праславянскае мовы і скарачэння галосных з акутным і цыркумфлексным націскамі (гл. вышэй). Таму няясна, ці быў у развіцці якога-небудзь праславянскага дыялекта такі перыяд, калі тры фанетычна розныя тыпы націску суіснавалі адначасова. Тым не менш, у сукупнасці гэтыя змены істотна паўплывалі на размеркаванне тонаў і даўжыні галосных. Гэта прывяло да таго, што у канцы познепраславянскага перыяду амаль любы галосны мог быць кароткім або доўгім, а амаль любы націскны галосны — мець сыходны або ўзыходны тон.

Большая частка складоў у сярэднепраславянскай мове былі адкрытымі. Існавалі таксама закрытыя склады, але яны маглі сканчвацца толькі на плаўныя (*l або *r, утвараючы такім чынам плаўны дыфтонг) або мець кароткі папярэдні галосны. Дапускаліся таксама сцячэнні зычных, але толькі ў пачатку складу. Такія скапленні ўтваралі склад з наступным гукам і поўнасцю былі часткаю складу (напрыклад, -stv- у слове *bogatĭstvo «багацце» з'яўлялася часткаю складу -stvo).

У пачатку познепраславянскага перыяду ўсе або амаль усе склады ператварыліся ў адкрытыя ў выніку змяненняў у плаўных дыфтонгах. У прыватнасці, склады з плаўнымі дыфтонгамі, што пачыналіся на o або e, перайшлі ў адкрытыя (напрыклад, *tort > *trot, *trat або *torot). Выключэннем з гэтае заканамернасці сталі паўночныя лехіцкія мовы (кашубская, палабская і славінская), дзе не назіраецца мэтатэзы, але адбылося падаўжэнне складоў (напрыклад, пр.-слав. *gord > кашуб. gard, палабск. gord «горад»). У заходнеславянскіх і паўднёваславянскіх плаўныя дыфтонгі, што пачыналіся з ĭ або ŭ таксама ператварыліся ў адкрытыя склады, пры гэтым наступны плаўны ператвараўся ў складовы санорны (у палатальны — пасля ĭ, непалатальны — пасля ŭ). Урэшце, гэта прывяло да знікнення закрытых складоў у гэтых мовах. Паўднёваславянскія і чэшска-славацкія мовы, як правіла, захавалі складовыя санорныя, аднак лехіцкія (напрыклад, польская) развілі ў гэтых пазіцыях спалучэнні тыпу VC або CV (дзе C — зычны, V — галосны). Ва ўсходнеславянскіх мовах, у сваю чаргу, плаўныя дыфтонгі з ĭ ды ŭ, магчыма, таксама ператварыліся ў складовыя санорныя, але, як лічыцца, праз некаторы час гэтая ўласцівасць была страчана.

Марфалогія, сінтаксіс

У граматыцы праславянская мова захавала мноства граматычных катэгорый, атрыманых у спадчыну ад праіндаеўрапейскае мовы, што асабліва адносіцца да назоўнікаў і прыметнікаў. Захавалася сем з васьмі праіндаеўрапейскіх склонаў (назоўны, родны, давальны, вінавальны, творны, мясцовы, клічны). Аблатыў, які існаваў у праіндаеўрапейскай мове, у праславянскай мове зліўся з родным склонам. Захаваўся падзел на адзіночны, парны і множны лікі; мужчынскі, жаночы і ніякі род. Парадыгмы змены дзеясловаў спрасціліся, але разам з гэтым зазналі ўласныя інавацыі.

Фанетычныя чаргаванні

У выніку трох славянскіх палаталізацый і ператварэння галосных у галосныя пярэдняга рада перад палатальнымі зычнымі, чаргаванні як зычных, так і галосных гукаў сталі частаю з'яваю ў словазмяненні і словаўтварэнні. Гэтыя чаргаванні былі цалкам паслядоўнымі і мелі ўласныя заканамернасці. У табліцы ніжэй пералічаныя чаргаванні ў праславянскай мове ў залежнасці ад таго ці іншага суфікса або канчатка.

	Лабіяльныя				Пярэднеязычныя							Велярныя
Звычайная	b	p	v	m	d	t	s	z	n	l	r	g	k	x	j
Першая палаталізацыя	b	p	v	m	d	t	s	z	n	l	r	ž	č	š	j
Другая палаталізацыя	b	p	v	m	d	t	s	z	n	l	r	dz	c	ś	j
+j (ётаванне)	bj	pj	vj	mj	ď	ť	š	ž	ň	ľ	ř	ž	č	š	—
+t (у інфінітыве)	t	t	t	t	st	st	st	st	t	lt	rt	ť	ť	?	t

Галосныя ператвараліся ў галосныя пярэдняга рада ў выпадку, калі яны стаялі пасля *j (што надавала ім ётавае вымаўленне) або зычнага, які зазнаў прагрэсіўную палаталізацыю (гл. вышэй). Гэта стала прычынай умоўнага падзелу галосных на «мяккія» (пасля палатальнага зычнага) і «цвёрдыя» (у астатніх пазіцыях).

Першапачатковыя	u	a	ū	ā	ē	an	un	ūn	au	ai
Цвёрдыя	ъ	o	y	a	ě₁, a	ǫ	ǫ, ъ	y	u	ě₂
Мяккія	ь	e	i	a	a	ǫ	ę, ь	ę	u	i

• Адрозненне паміж *ě₁ і *ě₂ заснавана на этымалогіі і па-рознаму ўплывае на папярэднія зычныя: *ě₁ выклікае першую палаталізацыю і затым пераходзіць у *a, тады як *ě₂ выклікае другую палаталізацыю і не змяняецца;
• Фінальнае *-un страчвае насавы зычны, пераходзячы ў *-u і не ўтвараючы насавога галоснага ў адрозненне ад становішча ўнутры слова. Гэтая акалічнасць тлумачыць двайны рэфлекс;
• *ā, *an, верагодна, не прымалі ўдзелу ў ператварэнні галосных задняга рада ў галосныя пярэдняга. Абодва спалучэнні маюць аднолькавы рэфлекс незалежна ад папярэдняга зычнага.

У залежнасці ад канчатковага галоснага (мяккі або першапачатковы цвёрды) большая частка каранёў стала падзяляцца на «мяккія» і «цвёрдыя». У выніку дзвюх рэгрэсіўных палаталізацый і ётавання «цвёрдыя» карані сталі адлюстроўваць чаргаванні зычных перад канчаткамі з галоснымі пярэдняга рада. Як частку сваёй праіндаеўрапейскай спадчыны, праславянская мова захавала аблаўтныя чаргаванні, аднак, яны спрасціліся і сталі непрадуктыўнымі. У наступнай табліцы прыведзеныя магчымыя чаргаванні ў праславянскай мове, выкліканыя аблаўтам, пры гэтым памякчэнне галоснага магло змяняць вынік аблаўта.

PIE	e	ey	ew	el	er	em	en
ē	ě₁	?	?	?	?	ę
e	e	i	ju	el	er	ę
—	?	ь	ъ	ьl, ъl	ьr, ъr	ę, ǫ
o	o	ě₂	u	ol	or	ǫ
ō	a	?	?	?	?	ǫ

Назоўнік

Большасць склонавых парадыгм для назоўніка праславянская мова захавала з часоў праіндаеўрапейскае мовы. Іншыя рысы, у прыватнасці, т. зв. u-аснова і мужчынская i-аснова былі замененыя ўласнымі інавацыямі праславянскае мовы.

Прыметнік

Словазмяненне ў прыметніках у параўнанні з праіндаеўрапейскай мовай спрасцілася. У праславянскай мове існавала толькі адна парадыгма словазмянення прыметнікаў (у «мяккай» і «цвёрдай» формах), якая паходзіла ад праіндаеўрапейскіх o-асновы і a-асновы; прыметнікавае словазмяненне, утворанае на ўзор i-асновы і u-асновы, было страчана. Дзеепрыслоўе цяперашняга часу, утворанае ад PIE *-nt-, захоўвала ў аснове канчаткі на зычны.

У праславянскай мове развілося адрозненне між вызначаным і нявызначаным словазмяненнем прыметніка. Вызначаная мадэль выкарыстоўвалася для пазначэння вядомых або канкрэтных прадметаў, у той час як нявызначаная — для невядомых або абстрактных, што агулам можна параўнаць з вызначаным і нявызначаным артыклямі ў мовах Заходняй Еўропы. Нявызначанае словазмяненне прыметнікаў было ідэнтычным словазмяненню назоўнікаў з o- і a-каранямі, вызначанае стала ўтварацца шляхам дадання адноснага (анафарычнага) займенніка *jь у функцыі суфікса ў канец прыметнікавага канчатка. Як лічыцца, ужо ў рамках праславянскае мовы абедзве формы скараціліся ў некаторай ступені зліліся.

Дзеяслоў

У параўнанні з праіндаеўрапейскай мовай парадыгма змянення дзеяслова была спрошчана, але разам з гэтым праславянская мова захавала разнастайнасць часоў, спражэнняў і дзеяслоўных суфіксаў.

Праіндаеўрапейскі медыяпасіўны стан поўнасцю знік у праславянскай мове, выключэннем з чаго можна лічыць форму vědě «я ведаю» стараславянскае мовы (ад познепраіндаеўрапейскага *woid-ai закончанага часу медыяпасіва). Новы аналітычны медыяпасіў стаў утварацца з выкарыстаннем зваротнай часціцы *sę. Загадны і ўмоўны лады зніклі, пры гэтым стары аптатыў стаў ужывацца ў значэнні загаднага ладу.

Калі казаць пра лёс праіндаеўрапейскіх часу і віду, то тут адбылася страта праіндаеўрапейскага імперфекта або яго зліццё з праіндаеўрапейскім тэматычным аорыстам, адбылася страта праіндаеўрапейскага перфекта, які захаваўся толькі ў аснове няправільнага дзеяслова *věděti «ведаць» (ад PIE *woyd-). Аорыст праіндаеўрапейскай мовы ў праславянскай мове захаваўся ў двух відах, тэматычным і сігматычным, пры гэтым шляхам розных аналагічных змен з сігматычнага аорыста ўзнік новы прадуктыўны від гэтага часу. Новы сінтэтычны імперфект стаў утварацца праз даданне спалучэння асновы і канчаткаў прадуктыўнага аорыста да каранёвых суфіксаў *-ěa- або *-aa-, спрэчнага паходжання. Узніклі састаўныя формы ў выражэнні будучага, закончанага часоў, плюсквамперфекта, умоўнага ладу.

Дзеясловы мелі формы для трох граматычных лікаў: адзіночнага, множнага і парнага. Існавалі атэматычныя ды тэматычныя канчаткі. У праславянскай мове было толькі пяць атэматычных дзеясловаў: *věděti «ведаць», *byti «быць», *dati «даць», *ěsti «есці», *iměti «мець». Новы набор т.зв. «паўтэматычных» канчаткаў утвараўся шляхам спалучэння тэматычнага канчатка адзіночнага ліку з іншымі атэматычнымі канчаткамі. Апрача таго, развілася сістэма ўтварэння інфінітыва, супіна, аддзеяслоўных назоўнікаў і пяці дзеепрыметнікаў, што ў значнай ступені было развіццём праіндаеўрапейскіх граматычных рыс.

Трыванне дзеясловаў

Частка відавых адрозненняў дзеяслова праіндаеўрапейскай мовы захавалася ў праславянскай мове і праяўлялася, сярод іншага, у адрозненні паміж аорыстам і імперфектам у прошлым часе. Акрамя гэтага, праславянскай мове развіла свае ўласныя спосабы выражэння віду дзеяслова, заснаваныя на выкарыстанні разнастайных прыставак і суфіксаў.

У праславянскай і стараславянскай мовах суіснавалі два спосабы ўтварэння віду дзеяслова, аднак новая з цягам часу выцесніла старую, што прывяло да адсутнасці ў большасці сучасных славянскіх моў аорыста, імперфекта і большасці дзеепрыметнікаў. Асноўным выключэннем сталі балгарская і ў некаторай ступені македонская мовы, дзе захаваліся абедзве сістэмы, якія часам дзеля перадачы стылявых адценняў могуць спалучаюцца.

Праславянскай мове таксама была ўласцівая наяўнасць асаблівых пар дзеясловаў руху, у якой першы абазначаў вызначанае дзеянне (напрыклад, «я ішоў да дому майго сябра»), другі — няпэўнае (рух туды і назад, рух без указання мэты і г.д.). Падобныя пары ўтвараліся шляхам суфіксацыі або суплетывізму. Кожная з падобных пар нярэдка была параю дзеясловаў закончанага і незакончанага трыванняў, у якой дзеяслоў закончанага трывання часта ўтвараўся з дапамогаю прыстаўкі *po-.

Націск

Першапачаткова ў гіпатэтычнай прабалта-славянскай мове (гл. вышэй) існавалі дзве акцэнтныя (націскныя) парадыгмы, а іменна націск, фіксаваны ў межах асновы, і рухомы націск, якія адпавядалі славянскім парадыгмам А і C; парадыгмы з націскам, фіксаваным на канчатку, не існавала. Абедзвюм парадыгмам быў уласцівы як акутны, так і цыркумфлексны націск. Пасля ажыццяўлення ў праславянскай мове г.зв. закону Дыбо імя (назоўнік, прыметнік, займеннік, дзеепрыметнік) атрымаў тры асноўныя акцэнтныя парадыгмы.

• Націск, фіксаваны ўнутры асновы, кораня або марфалагічнага суфікса (далей — A);
• Націск, фіксаваны ў асноўным на канчатку або на ягоным першым складзе ў выпадку, калі канчатак складаўся з некалькіх складоў (далей — B);
• Націск, які мог змяняць сваю пазіцыю ад кораня да канчатка ў залежнасці ад словазмянення (далей — C).

Націск тыпу А мог падаць не толькі на аснову, але і на некаторыя суфіксы (напрыклад, памяншальны), пры гэтым не закранаючы іншыя (напрыклад, флектыўныя). Акрамя гэтага, дзеяслоў таксама меў тры акцэнтныя парадыгмы, як і назоўнік. Тым не менш, падобная карціна ўскладнялася з-за вялікай колькасці магчымых парадыгм словазмянення і пад. Існавалі пэўныя абмежаванні на гэтыя правілы.

• У парадыгме А націскны склад заўсёды меў акутны тон і, такім чынам, быў доўгім, бо кароткі склад не меў тонавых адрозненняў (гл. вышэй). У сваю чаргу, гэта прывяло да таго, што аднаскладовыя словы з першапачаткова кароткім галосным (*e, *o, *ь, *ъ) у аснове не маглі належаць да парадыгмы А. У выпадку, калі аснова была шматскладовай, націск патэнцыяльна мог прыпадаць на любы склад асновы (напрыклад, *ję̄zū́k- «мова»). Гэтыя абмежаванні былі выкліканыя законам Дыбо, паводле якога націск, фіксаваны ўнутры асновы, кораня або марфалагічнага суфікса (гл. вышэй) перасунуўся на адзін склад управа;
• Парадыгма В. Склад асновы мог быць доўгім або кароткім;
• Парадыгма С. У формах, дзе націск прыпадаў на склад асновы, націскны склад мог мець цыркумфлексны тон або быць кароткім. Гэтая акалічнасць стала вынікам закону Мэе, паводле якога акутны націск ператварыўся ў цыркумфлексны ў выпадках, калі націск знаходзіўся ўнутры асновы парадыгмы С; такім чынам, закон Дыбо не закрануў назоўнікі з акцэнтнай парадыгмай С;

Такім чынам, цыркумфлексны або кароткі націск мог прыпадаць на першы склад толькі знаходзячыся ў парадыгме С. У парадыгме А гэта не адбывалася наогул, у парадыгме В — зменена паводле закону Дыбо. Некаторыя назоўнікі (асабліва з т.зв. jā-асновамі) адпавядаюць А-парадыгме, але маюць неаакутны націск у аснове, які падае на кароткі або доўгі склад (напрыклад, *võľa «воля» — неаакутны націск на кароткім складзе). Падобныя назоўнікі раней належалі да парадыгмы В, у выніку чаго ў лінгвістычных працах яны могуць разглядацца як назоўнікі парадыгмы А, так і назоўнікі парадыгмы В.

У познепраславянскі перыяд у выніку складаных серый змен націск парадыгмы В стаў рухомым (гл. парадыгму С), гэтыя змены перасунулі націск улева пры вызначаных абставінах, ствараючы неаакутны націск на новым складзе. Усе славянскія мовы ў далейшым спрасцілі парадыгму В у той ці іншай ступені. Рэфлексы старой парадыгмы В можна адшукаць у некаторых назоўніках некаторых з славянскіх моў, або ўскосна, у якасці некаторых новых рыс (напрыклад, неацыркумфлексны тон у славенскай мове). У табліцы ніжэй прыведзеныя ўзоры падобных парадыгм у назоўніку. У часы праславянскае мовы адбылося мноства змен у парадыгмах націску, і таму погляды розных навукоўцаў на тое, як гэта адбывалася, могуць істотна разыходзіцца (ніжэй прыведзены пункт гледжання паводле т.зв. Лейдэнскай школы).

Парадыгма А

		М.р. доўг. -o	Н.р. доўг. -o	М.р. доўг. -jo	Ж.р. -ā	Ж.р. -jā	М.р. -i	Ж.р. доўг. -i
		хлеб	лета	плач	рана	бура	зяць	нітка
Адзіночны	Н.с.	xlě̀bъ	lě̀to	plàčь	ràna	bùřā	zę̀tь	nìtь
	В.с.	xlě̀bъ	lě̀to	plàčь	rànǫ	bùřǫ	zę̀tь	nìtь
	Р.с.	xlě̀ba	lě̀ta	plàča	ràny	bùřę̇	zę̀tī	nìtī
	Д.с.	xlě̀bu	lě̀tu	plàču	ràně	bùřī	zę̀ti	nìti
	Т.с.	xlě̀bъmь	lě̀tъmь	plàčьmь	rànojǫ rànǭ	bùřējǫ bùřǭ	zę̀tьmь	nìtьjǫ nìťǭ
	М.с.	xlě̀bě	lě̀tě	plàči	ràně	bùřī	zę̀tī	nìtī
Множны	Н.с.	xlě̀bi	lě̀ta	plàči	ràny	bùřę̇	zę̀tьjē zę̀ťē	nìti
	В.с.	xlě̀by	lě̀ta	plàčę̇	ràny	bùřę̇	zę̀ti	nìti
	Р.с.	xlě̀bъ	lě̀tъ	plàčь	rànъ	bùřь	zę̀tьjь zę̀tī	nìtьjь nìtī
	Д.с.	xlě̀bomъ	lě̀tomъ	plàčēmъ	rànamъ	bùřāmъ	zę̀tьmъ	nìtьmъ
	Т.с.	xlě̀bȳ	lě̀tȳ	plàčī	rànamī	bùřāmī	zę̀tьmī	nìtьmī
	М.с.	xlě̀bě̄xъ	lě̀tě̄xъ	plàčīxъ	rànaxъ	bùřāxъ	zę̀tьxъ	nìtьxъ

Усе асновы парадыгмы А былі доўгімі. Прыхільнікі балта-славянскае гіпотэзы тлумачаць гэта наяўнасцю ва ўсіх падобных асновах балта-славянскага рэгістра ў корані, які мог узнікаць толькі ў доўгіх складах. Кароткія і доўгія склады з балта-славянскім цыркумфлексным рэгістрам у праславянскай мове пераўтварыліся ў назоўнікі парадыгмы В. Размеркаванне доўгіх і кароткіх галосных у асновах без /j/ адлюстроўвае першапачатковую даўжыню галоснага да законаў Ван-Вэйка, Дыбо і Станга, пасля якіх узніклі парадыгма В і адрозненне даўжыні галосных у /j/-асновах.

Парадыгма B (познепраславянскі перыяд)

		М.р. доўг. -o	Н.р. доўг. -o	М.р. -jo	Н.р. -jo	Ж.р. -ā	М.р. доўг. -i	Ж.р. -i
		бык	віно	нож	ложак	жанчына	шлях	дзверы
Адзіночны	Н.с.	bỹkъ	vīnò	nõžь	ložè	ženà	pǫ̃tь	dvь̃rь
	В.с.	bỹkъ	vīnò	nõžь	ložè	ženǫ̀	pǫ̃tь	dvь̃rь
	Р.с.	bȳkà	vīnà	nožà	ložà	ženỳ	pǫ̃ti	dvь̃ri
	Д.с.	bȳkù	vīnù	nožù	ložù	ženě̀	pǭtì	dvьrì
	Т.с.	bȳkъ̀mь	vīnъ̀mь	nožь̀mь	ložь̀mь	ženòjǫ žẽnǫ	pǭtь̀mь	dvь̃rьjǫ dvь̃řǫ
	М.с.	bȳcě̀	vīně̀	nožì	ložì	ženě̀	pǫ̃ti	dvь̃ri
Множны	Н.с.	bȳcì	vīnà	nožì	lõža	ženỳ	pǫ̃tьjē pǫ̃ťē	dvьrì
	В.с.	bȳkỳ	vīnà	nožę̇̀	lõža	ženỳ	pǭtì	dvьrì
	Р.с.	bỹkъ	vĩnъ	nõžь	lõžь	žẽnъ	pǭtь̀jь pǫ̃ti	dvьrь̀jь dvь̃ri
	Д.с.	bȳkòmъ	vīnòmъ	nõžemъ	lõžemъ	ženàmъ	pǭtь̀mъ	dvьrь̀mъ
	Т.с.	bỹky	vĩny	nõži	lõži	ženàmī	pǫ̃tьmī	dvь̃rьmī
	М.с.	bỹkěxъ	vĩněxъ	nõžixъ	lõžixъ	ženàxъ	pǭtь̀xъ	dvьrь̀xъ

У гэтай табліцы не ўказаная парадыгма для назоўнікаў з jā-асновай. Спалучэнне законаў Ван-Вэйка і Станга, імаверна, дало С-парадыгму для падобных назоўнікаў, якая адрознівалася ад С-парадыгмы назоўнікаў ā-асноў і пад., але гэтая акалічнасць была, верагодна, была неўзабаве спрошчана разам з узнікненнем паслядоўнага неаакутнага націску на аснове на ўзор назоўнікаў А-парадыгмы. Назоўнікі В-парадыгмы jo-асновы таксама зазналі спрашчэнне, але іншым шляхам: з націскам на канчатку ў адзіночным ліку, у множным — на корані.

Познепраславянская парадыгма С

		М.р. -o	Н.р. доўг. -o	М.р. доўг. -jo	Н.р. -jo	Ж.р. -ā	Ж.р. доўг. -jā	М.р. доўг. -i	Ж.р. -i
		воз	бруха	мужчына	поле	нага	душа	звер	костка
Адз.л.	Н.с.	vôzъ	břûxo	mǫ̂žь	pȍľe	nogà	dušà	zvě̂rь	kôstь
	В.с.	vôzъ	břûxo	mǫ̂žь	pȍľe	nȍgǫ	dûšǫ	zvě̂rь	kôstь
	Р.с.	vȍza	břûxa	mǫ̂ža	pȍľa	nogý	dušę̇́	zvěrí	kostí
	Д.с.	vȍzu	břûxu	mǫ̂žu	pȍľu	nȍdźě	dûšī	zvě̂ri	kȍsti
	Т.с.	vȍzъmь	břûxъmь	mǫ̂žьmь	pȍľьmь	nogojǫ́	dušejǫ́	zvě̂rьmь	kostьjǫ́
	М.с.	vȍzě	břûśě	mǫ̂ži	pȍľi	nodźě̀	dušì	zvěrí	kostí
Мн.л.	Н.с.	vȍzi	břuxà	mǫ̂ži	poľà	nȍgy	dûšę̇	zvě̂rьjē zvě̂řē	kȍsti
	В.с.	vȍzy	břuxà	mǫ̂žę̇	poľà	nȍgy	dûšę̇	zvě̂ri	kȍsti
	Р.с.	võzъ	břũxъ	mǫ̃žь	põľь	nõgъ	dũšь	zvěrь̃jь	kostь̃jь
	Д.с.	vozõmъ	břuxõmъ	mǫžẽmъ	poľẽmъ	nogàmъ	dušàmъ	zvě̂rьmъ	kȍstьmъ
	Т.с.	vozý	břuxý	mǫží	poľí	nogàmi	dušàmi	zvěrьmì	kostьmì
	М.с.	vozě̃xъ	břuśě̃xъ	mǫžĩxъ	poľĩxъ	nogàxъ	dušàxъ	zvě̂rьxъ	kȍstьxъ

Мадэль размяшчэння націску для адзіночнага ліку назоўнага, вінавальнага склонаў («моцныя» склоны), а таксама для склонаў у множным ліку мела наступны выгляд:

• Множны лік роднага, давальнага, творнага, мясцовага склонаў — націск, замацаваны на канчатку;
• Канчатак *-à, які маркіраваў адзіночны лік назоўнага склону назоўнікаў на (j)ā-аснову і ніякі род множнага ліку назоўнага, вінавальнага склонаў назоўнікаў на (j)o-аснову, — націск, замацаваны на гэтым канчатку;
• Іншыя «моцныя» склоны ў адзіночным ды множным ліку — націск у межах асновы.

У «слабых» склонах (родны, давальны, творны, мясцовы) назіраліся наступныя парадыгмы:

• Назоўнікі на (j)o-аснову ў родным, давальным, творным, мясцовым склонах — націск у межах асновы;
• Назоўнікі на j(ā)- ды i-асновы ў гэтых жа склонах (акрамя давальнага) — націск на канчатку. Тым не менш, назоўнікі на i-аснову мужчынскага роду адзіночнага ліку творнага склону націск утрымлівалі ўнутры асновы, што тлумачыцца перайманнем з jo-асновы.

Разам з гэтым, супрацьпастаўленне доўгага ўзыходзячага і кароткага падаючага ў формах з націскам на канчатку з сярэднепраславянскімі доўгімі галоснымі адлюстроўвае першапачатковае супрацьпастаўленне цыркумфлекснага і акутнага рэгістраў.

Урэшце, усе тры парадыгмы былі ўласцівыя таксама праславянскаму дзеяслову. Дзеясловы на *-ī́tī сярэднепраславянскага перыяду парадыгмы В мелі неаакутнае сцяжэнне ў познепраславянскім перыядзе ў цяперашнім часе — падобныя дзеясловы першапачаткова мелі акутны націск на флектыўны суфікс *-i- у інфінітыве, але ў цяперашнім часе існаваў неаакутны націск унутры асновы. Да гэтага спрычыніліся працэсы, падобныя на неаакутнае сцяжэнне ў назоўнікаў jā-асновы парадыгмы В.

Літаратура

• Адливанкин С. Ю., Фролова И. А. История праславянской фонетики: поздний период: учебное пособие по спецкурсу. Пермский гос. университет им. А.М. Горького, 1978. 100 с.
• Бернштейн С. Б. Сравнительная грамматика славянских языков. — 2-е изд. — М.: Издательство Московского университета, Издательство «Наука», 2005. — 352 с. — (Классический университетский учебник). — ISBN 5-211-06130-6, ISBN 5-02-033904-0.
• Бирнбаум Х. Праславянский язык: Достижения и проблемы в его реконструкции: Пер. с англ. / Вступ. ст. В. А. Дыбо; Общ. ред. В. А. Дыбо и В. К. Журавлёва. — М.: Прогресс, 1986. — 512 с. — ББК 81 г Б 64
• Кузнецов П. С. Очерки по морфологии праславянского языка. — М.: КомКнига, 2006. — 152 с. — ISBN 5-484-00328-8.
• Маслова В. А. Истоки праславянской фонологии: Учебное пособие. — М.: Прогресс-Традиция, 2004. — 480 с. — ISBN 5-89826-201-6.
• Мейе А. Общеславянский язык / Пер. с франц. и примеч. П. С. Кузнецова; под ред. С. Б. Бернштейна; предисл. Р. И. Аванесова и П. С. Кузнецова.. — М.: Издательство иностранной литературы, 1951. — 492 с.
• Bethin, Christina Yurkiw. Slavic Prosody: Language Change and Phonological Theory. — Cambridge University Press, 1998. — ISBN 0-521-59148-1.
• Curta, Florin. 31 // The Slavic Lingua Franca. Linguistic Notes of an Archaeologist Turned Historian. — East Central Europe/L'Europe du Centre-Est, 2004. — Т. 1. — С. 125-148.
• Samilov, Michael. The phoneme jat’ in Slavic. — The Hague: Mouton.
• Schenker, Alexander M. Proto-Slavonic / Comrie, Bernard; Corbett, Greville G. — The Slavonic languages (1 ed.). — London, New York: Routledge, 1993. — С. 60-121. — ISBN 0-415-04755-2.
• Sussex, Roland; Cubberley, Paul. The Slavic Languages. — Cambridge University Press, 2006. — ISBN 9780521223157.
• Белиђ А. Најмлађа (Трећа) Промена Задњенепчаних Сугласника k, g и h у Прасловенском Језику. — Јужнословенски Филолог. — 1921. — Т. ІІ. — С. 18-39.
• Bräuer, Herbert. Slavische Sprachwissenschaft, I: Einleitung, Lautlehre. — Berlin: Walter de Gruyter & Co, 1961. — С. 69-71, 89-90, 99, 138-140.
• Kiparsky, Valentin. Russische Historische Grammatik. — 1963, 1967, 1675. — Т. 1-3.
• Lehr-Spławiński, Tadeusz. Z dziejów języka prasłowiańskiego (Urywek z większej całości). — Езиковедски Изследвания В Чест На Академик Стефан Младенов. — София, 1957.
• Matasović, Ranko. Poredbenopovijesna gramatika hrvatskoga jezika. — Zagreb: Matica hrvatska, 2008. — ISBN 978-953-150-840-7.
• Milan Mihaljević. Slavenska poredbena gramatika, 1. dio, Uvod i fonologija. — Zagreb: Školska knjiga, 2002. — ISBN 953-0-30225-8.
• Moszyński, Leszek. Wstęp do filologii słowiańskiej. — Warszawa: PWN, 1984.
• Vaillant, André. Grammaire comparée des langues slaves. — Lyon—Paris: IAC, 1950. — Т. t.I: Phonétique. — С. 113-117.
• Van Wijk, Nikolaas. Les langues slaves: de l'unité à la pluralité. — Janua linguarum, series minor (2nd ed.). — 's-Gravenhage: Mouton, 1956.

Спасылкі

• Comrie, Bernard; Corbett, Greville G., eds. The Slavonic Languages. — London: Routledge, 2002. — ISBN 0-415-28078-8.
• Vasmer, Max. Russisches etymologisches Wörterbuch. — Heidelberg, 1950-1958.