Энеида

Энеида
Aenēis
Жанр	эпос
Автор	Вергилий
Төп нөхсә теле	la
Ижат ителгән ваҡыты	Б.Э.Т 29 — 19 йылдар

«Энеи́да» (лат. Aenēis (шулай уҡ инглиз, француз һәм башҡа күп телдәрҙә) рус телендәге атамаһы родительный килеш формаһынан килеп сыҡҡан Aenēidos) латин телендә яҙылған эпик әҫәр, авторы Вергилий. Б. э. т. 29 һәм 19 йылдар араһында яҙылған, легендар троя геройы, Троя ҡолатылғандан һуң, үҙ халҡының ҡалдыҡтары менән Италияға күскән Эней тарихына арналған.

Поэма Римдең аллалар тарафынан алдан билдәләнгән сығышын күрһәтә, шулай уҡ Энейҙың вариҫы Октавиан Августы данлай. Поэмала Рим менән Карфаген араһындағы мәңгелек дошманлыҡты нигеҙләгән, шулай уҡ латиндар барлыҡҡа килеүе менән бәйле легендалар килтерелә.

Барлыҡҡа килеү тарихы

«Энеида» Вергилийҙың һуңғы әҫәре булған. Был әҫәрҙе яҙыуға оҙаҡ килгән: үҙенең алдараҡ ижад иткән «Георгики» әҫәрендә ул Октавиан Август батырлыҡтарын данлаусы әҫәр яҙасағын вәғәҙәләй

«Георгики» әҫәренән һуң, б. э. .т. 30 йылда Вергилий ысынлап та яңы поэма яҙа башлай . Ун бер йылға һуғыла был хеҙмәт, замандаштары Октавиан/Август тураһында панегирик эпос көткән. Әммә яйлап йәмәғәтселек поэмала Август телгә алына ғына икәнен белгән. Әҫәр Римгә нигеҙ һалыныр алдынан булған боронғо замандарға бағышланған. Төп герой «Цезарь» түгел, ә мифик ырыу башы, ахейҙар яндырғандан һуң Троянан Италияға күсеп килгән бөтә римлеләрҙең ата-бабаһы Эней. Был теманы һайлап, Вергилий үҙе йәшәгән хәҙерге көндө оло ваҡыт арауығы аша баһалау һәм эпос сиктәрендә Рим өсөн әһәмиәтле мифологик персонаждарҙы берләштереү мөмкинлеген алған. Уның поэмаһында Актий һуғышы ла бер ни тиклем сағылыш алған: Эней менән Карфаген батшабикәһе Дидонаның мөхәббәт тарихында тәүге уҡыусылар Марк Антоний һәм Клеопатраның белгертмәй тасуирланған дәртле ғишығын тойомлаған .

Вергилий, прицепсҡа оҡшамаған яғы килеп сығырынан ҡурҡып, Октавиан тураһында панегирик поэма яҙыуҙан баш тартҡан. Әммә "Энеида"ла ла Рим хакимы бик мөһим урын биләй. Бәлки, тап Октавиан поэмаға идея биргәндер, уға мөрәжәғәт итеп, «һинең „Энеида“ң» ти). Поэма лейтмотивтарының береһе — Юлийҙарҙың илаһи сығышы, Августың, уның дошмандарын изгене хурлаусылар, тип һанау мөмкинлеген биргән бөйөк миссияһы.

Яңы поэманы публика сираттағы шедевр, тип көтөп алған. Проперций: "Илиада"нан да яҡшыраҡ әҫәр тыуа тигән. «Энеида» тип атаған әҫәренең өҙөктәрен Вергилий дуҫтарына уҡыған. Рим Испанияһында Кантабр һуғышын алып барған Август та әҫәрҙе бик күрергә теләгән. Вергилий әҫәрен күрһәтергә ашыҡмаған, тамамланмаған әҫәрен тәҡдим итә алмауын белдергән.

Һуңғараҡ, б. э. т. 23 йылда, Вергилий Августы "Энеида"ның өҙөгө менән таныштырырға ризалашҡан. Ул принцепсҡа һәм уның ғаиләһенә поэманың 2-се, 4-се һәм 6-сы китаптарын уҡып ишеттергән. Августың һеңлеһе Октавия, поэмала мәрхүм улы Марк Клавдий Марцелл тураһында иҫкә алғаны өсөн, Вергилийҙы ун мең сестерций менән бүләкләгән.

Б. э. т. 19 йылға «Энеида» тамалана тиерлек. Вергилий, «Энеида»һын бөтөн әҫәргә әйләндереү маҡсатында, өс йылға Грецияға һәм рим провинцияһы Азияға юллана. Ул яҙыусылыҡ эшенән баш тартып, ҡалған ғүмерен философияға арнарға ниәтләнгән). Вергилий Афинаға барып етә, Августы осрата һәм уның менән Римгә ҡайтырға була. Ҡояш эҫеһе һуғып, Вергилий сирләп китә. Карапта ауырыуы көсәйә, Брундизияла түшәккә йығыла һәм бер нисә көндән вафат була.

Грецияға китер алдынан, әгәр ул-был хәл була ҡалһа, Вергилий «Энеида» ҡулъяҙмаһын яндырыуҙарын теләгән. Өлкән Плиний фекеренсә, был шағирҙың артыҡ тыйнаҡ булыуынан, Макробий исемле геройҙарының береһе әйткәнсә — яҙғанының юғары әҙәби сифатҡа эйә булыуында шикләнгән. Тарихнамәлә Вергилий, уңышһыҙ тип, "Энеида"ны баҫтырып сығарырға теләмәгән тигән фекер йәшәй. Вафаты алдынан Публий ҡулъяҙмаларын үҙ ҡулы менән юҡ итергә теләгән, Варий һәм Плотий Туккеға әҫәрҙең дауамын сығармаҫҡа васыят иткән. Август әҫәрҙе һаҡларға бойорған.

12 китаптан торған әҫәр тамамланмай ҡалған: уның сағыу яҙылған финалы юҡ, 58 юл яҙылып бөтмәй ҡалған. Вергилий уны мөхәррирләргә ниәт иткән, ләкин өлгөрмәгән.

Август ҡушыуы буйынса «Энеида», төҙәтеүҙәр индерелмәй, тулыһынса баҫтырыла. Тәүге ике китаптың урындары алмаштырылғанға оҡшаған. «Битвы и мужа пою…» («Arma virumque cano…») тип башлана. Вергилий иҫән саҡта әҫәр ошондай юлдарҙан башланған булған:

Я тот, который некогда на изящной свирели спел
Песню и, покинув леса, я заставил соседние пашни
Повиноваться крестьянину, сколь бы жаден он ни был, —
Это мое творение мило земледельцу. А теперь пою
Страшные битвы Марса и мужа…

Сюжеты

Поэманың башында дауыл Энейҙың караптарын Боронғо Ливия ярҙарына һуҡлыҡтыра. Карфаген батшабикәһе Дидона уларҙы яҡшы ҡаршы ала, сәфәрсе уға Трояның тар-мар ителеүе һәм оҙайлы сәйәхәте — нисек итеп Критта ҡалырға тырышҡаны, унан ҡыуылыуы һәм төшөнә кергән пенаттар уға Италияға табан йөҙөргә, унда яңы дәүләткә нигеҙ һалырға бойорғаны тураһында һөйләй. Дидона ҡунағына ғашиҡ була. Эней ҙа уны яҡын күрә, ләкин тиҙҙән Юпитер уға юлын дауам итергә бойора, ә ташланған батшабикә, үҙенә ҡул һалып, яҡты донъя менән хушлаша. Эней Кампания ярҙарына яҡынлаша һәм ер аҫты донъяһына төшә. Унда Римдең Август дәүеренә тиклемге бөйөк киләсәген күрәҙәлек итеүсе атаһының күләгәһен осрата. Артабан Эней Тибр йылғаһы тамағында туҡтала һәм үҙе эҙләгән ер икәнен аңлай. Ул уорындағы батша Латин менән союз төҙөй, уның ҡыҙы Лавинияға өйләнергә теләй. Тик уның элекке кейәүе Турн һуғыш башлай. Поэманың икенсе яртыһын шул һуғышты тасуирлау алып тора. Ахырҙа Эней ҡара-ҡаршы алышта дошманын үлтерә. Ошо урында поэма өҙөлә.

Йырҙары буйынса эстәлеге

Гомер өлгөһөнә эйәреп, Вергилий хронологик хикәйәләүҙе төрөл тайпылыуҙарға һәм алдағы ваҡиғаларға мөрәжәғәт итеп, даими өҙә.

Һүрәт	Китап	Эстәлеге
	I	Карфагенды ҡурсалаусы Юнона илгиҙәр торяндарға асыуы килә. Ул елдәр батшаһы Эолға уларҙы тотҡарларға ҡуша. Эол ебәргән дауыл караптарҙы батыра. Асыулы Нептун Эолдың баш-баштаҡлығын туҡтата. 20 караптан 7-һе бөтөн ҡала, Эней Ливия ярҙарына килеп һыйына. Венера Юпитерға килеп, трояндарға яҡшылыҡ эшләүен үтенә, илаһ уға яуап биреп, өс йөҙ йылдан Рим ҡалаһына нигеҙ һалынасағын һәм римлеләр мәңге данланырын пәйғәмбәрлек итә. Юпитер, ливийлылар трояндарҙы яҡшы ҡаршы алһын тип, уларға Меркурийҙы ебәрә. Эней Ахат менән разведкаға бара, уға һунар итеүсе ҡатын ҡиәфәтендә әсәһе Венера килә. Ул Энейға Дидонаның, ирен үлтергән ағаһынан, Тирҙан, ҡасып китеп, бында Карфаген ҡалаһына нигеҙ һалыуын һөйләй. Энейҙың зарланыуына яуап итеп, диңгеҙҙә юғалған караптарығыҙ ҡайтыр, тип күрәҙәдлек итә. Дуҫтар тергеҙелеп ятҡан Карфагенға килә, һәм таралышып киткән караптарҙа ҡотолоп ҡалған трояндарҙы күреп шатлана. Эней Дидона менән таныша. Венера, Юнонаға табынған батшабикә улына зыян килтерер, тип ҡайғыра. Шуның өсөн атай бер инә башҡа туғаны Эроттан (Купидон) Дидонаны Энейға ғашиҡ итеүен үтенә. Был маҡсатта Купидон күстәнәстәр тотоп батшабикәгә китеп барған туғанының улы йәш Асканий ҡиәфәтенә инә. Таюында Дидона «малайҙы» итәгенә ултырта һәм илаһ мәрхүм иренә ҡарата һөйөүен хәтеренән юя. Ул Энейҙан ете йыл буйы ил гиҙеүен һөйләтә.
	II	Эней мәжлестә на пиру рассказывает о падении Трояның еңелеүен: Троян аты, «ҡасҡын» Синондың аттың тәғәйенләнешен йәшереүе, алдауы, Лаокоонттың үлеме, атты ҡалаға индереүҙәре туаһында һөйләй. Төндә гректар ат эсенән сығалар. Йоҡлап ятҡан Энейға мәрхүм Гектор килә һәм, яңы ҡоралдаштары менән бергә, яуҙа һәләк булыу өсөн, ажарланып ҡала урамдарында барған алышҡа ҡушыла. Артабан батша һарайына һөжүм һәм батша ғаиләһен үлтереү ентекләп һүрәтләнгән. Эней Неоптолем Приамды үлтергәнен күрә һәм тывуған йортонда ҡарт атаһы һәм ҡатыны менән балаһы ҡалғанын иҫенә төшөрә. Эней Елена Прекраснаяны үлтерергә йыйынғанда әсәһе Венера алиһә, Еленаны ҡурсалаусы килә һәм улын был енәйәттән дүндерә, һәм ҡаланан китергә бойора. Венера һаҡлауы ярҙамында, герой ут солғанышындағы Троя аша тыуған йортона ҡайтып етә, ләкин атаһы Анхиз, шунда үлергә теләп, китеүҙән баш тарта. Эней ҙа һәләк булырға теләй. Әммә мөғжизәле күренеш — улы бәләкәй Асканий (Юла) башы тирәләй яҡтылыҡ барлыҡҡа килә, шунан тағы бер билдә — күк күкрәү һәм комета. Анхиз, ейәненә бөйөк киләсәк күрәҙәләнгәнен аңлап, күсеп китергә ризалаша. Эней зәғиф атаһын яурынына ултырта, улын етәкләй, ҡатыны Креусаға (Приамдың ҡыҙы) арттан барырға ҡуша, ғаилә ағзалары менән ҡала ситендәге ҡалҡыулыҡта осрашыу тураһында килешәләр. Креуса артта ҡала. Эней ҡатынын эҙләп ҡалаға ҡайта. Ҡатынының шәүләһе уға оҙайлы сәйәхәт һәм батша нәҫеленән икенсе ҡатын күрәҙәлек итә. Эней ҡатынының күләгәһен өс тапҡыр ҡосаҡларға ынтыла, һәм шәүлә өс тапҡырында ла ысҡына. Эней ҡалҡыулыҡта үҙенең ғаиләһен генә түгел, Троянан ҡасып киткән иҫәпһеҙ халыҡ төркөмөн күрә.
	III	Ҡасаҡтар караптар төҙөй, фракийлылар иленә килә, һәм Эней, «Энеада» тип атап, үҙенең тәүге ҡалаһына ни геҙ һала. Ул миһрап өсөн сыбыҡ ҡырҡып алырға уйлай, ләкин һабаҡтан ҡан ағып сыға, һәм ҡыуаҡ кешесә һөйләшә башлай. Бында атаһы, ҡаҙнаны һаҡлап ҡалыу ниәте менән, Фракиялағы туғанына ебәргән Приамдың улы Полидорҙың ҡәбере була. Туғаны хыянат итә һәм Полидорҙы үлтерә. Ҡурҡыуға төшкән Эней кешеләрен йыя һәм был урында ерләү йолаһын үтәй, аҙаҡ ҡаланы ташлап, караптарҙа йөҙөп китәләр. Делоста Аполлондың оракулы (алла исеменән киләсәк тураһында төрлө хәбәр биреүсе жрец) Энейҙың яңы тыуған ил һорап ялбарыуына тәүбабаларығыҙҙың тыуған илен, «боронғо тәүәсәгеҙ илен эҙләгеҙ!», тип бойора. Анхиз тыуған илдәре тип ата-бабаһы Тевкр килгән Крит тип уйлай, һәм трояндар шунда йүнәлә. Эней «Пергам» тип аталған икенсе ҡалаға нигеҙ һала. Бер нисә айҙан үләт (эндәт) башлана. Энейға төшөндә Троянан ҡотҡарылған фригия пенаттарының һыны күренә һәм улар италийҙарға, Дардандың тыуған иленә йөҙөргә ҡуша. Дүрт көнлөк дауылдан һуң караптар гарпиялар йәшәгән Строфадес (Строфад) утрауына етә. Трояндар гарпиялар менән алыша, гарпия Келено, рәнйеү килтергәнегеҙ өсөн үс алынғанға — трояндар аслыҡтан үҙҙәренең өҫтәлдәрен кимергәнгә тиклем ҡала төҙөй алмаясаҡһығыҙ тип ҡарғай. Бутринтиҙа трояндар Андромаханы һәм уның яңы ире, бында Яңы Илионға нигеҙ һалған Гекторҙың ағаһы Геленды осраталар. Предсказатель Гелен (близнец Кассандры) по просьбе Энейҙың үтенесе буйынса юраусы Гелен, Кассандраның игеҙ һыңары: торяндарға оҙаҡ йөҙәсәктәрен, һәм Эней бәрәстәрен эйәрткән аҡ сусҡаны осратҡан урында ҡалаға нигеҙ һаласаҡтарын күрәҙәлек итә. Ул трояндарға ҡайһы юлдан йөҙөргә икәнен, сивилла кумская менән аралашырға кәрәклеген ентекле аңлата. Трояндр ҡуҙғала, Италияның ярҙарын күрә, урғылып ятҡан Этна вулканы эргәһенән йөҙөп үтә. Яр буйында Одиссейҙың ҡырағайланған юлдашы Ахеменидты осраталар, һәм ул циклоптар тураһында иҫкәртә. Караптар тағы йөҙөргә сыға, ҡартайған Анхиз юлда үлә. Дидона ҡорған мәжлесте тасуирлаған урында Эней үҙенең хикәйәләүен тамамлай.
	IV	Дидона үҙенең апаһы Аннаға Энейға ғашиҡ булыуын, әммә үҙенең дәртле ғишығынан оялғанын әйтән. Анна уны хуплай. Юнона Венераға ҡурсаланыусыларының созын булдырыуҙы тәҡдим итә. Һунар ваҡытында ямғыр ебәрә, һәм пар мәмерйәгә инәләр һәм аулаҡта һөйәр булып китәләр. Был турала Дидонаны ҡоҙалап маташҡан күрше батша Ярба (Иарбант) белеп ҡала һәм ярһыу ҡатыш атаһы Юпитерҙан ярҙам һорай. Юпитер Энейға Меркурий аша Италияны үҙләштереү миссияһы тураһында иҫенә төшөрә. Эней йөҙөп китеү тураһында йәшерен бойороҡ бирә, был яңылыҡты ишеткән Дидона әсе күҙ йәштәре менән үпкәһен белдерә. Артабан ул апаһын алдап үҙен үлтереү маҡсатында ҙур усаҡ әҙерләй. Меркурий Энейға төшөндә ҡабат килә, һәм ҡараңғыла кисектермәй йөҙөп китергә бойора. Дидона, Энейҙың артабанғы яҙмышын һәм үҙенең һәм Энейҙың ҡалалары араһында тоҡанасаҡ Пун һуғыштары тураһында күрәҙәлек итә һәм ләғнәт яуҙыра ла, үҙен-үҙе үлтерә.
	V	Эней йөҙөп китә һәм алыҫта ут янғанын күгә, әммә Дидонаның яҙмышын белмәй, әлбиттә. Дауыл күтәрелә һәм флот Сицилия ярҙаына, бер йыл элек атаһы ерләнгән Акест биләмәләренә юлыға. Атаһы хәтере хөрмәтенә Эней уйындар: караптар уҙышы, йүгереү бәйгеһе, йоҙроҡ һуғышы, йәйәнән уҡ атыу һәм йәштәрҙең егетлектә яррыштары (троян уйындары) ойоштора. Йәйәнән атҡанда Акестың уғы һауала яна — насарға юралған билдә була. Был ваҡытта Юнона Иридаға эш ҡуша: троян ҡатыны ҡиәфәтендә ярҙа ҡалған ҡатындарҙы, был ҡунаҡсыл ерҙә йәшәргә ҡалыу һәм башҡа бер ергә лә йөҙмәү теләге менән, караптарҙы яндырырға ҡоторта. Сабып килеп еткән Энейҙың доғаһы ярҙамы менән, Юпитер ямғыр ебәрә, һөҙөмтәлә дүрт карап янып өлгөрә. Навт ҡарттың кәңәше буйынса, Эней бында «Акеста» тигән өсөнсө ҡалаға нигеҙ һала. Ҡатын-ҡыҙҙы, ҡарттарҙы, кем артабан йөҙөргә теләмәй, шул кешеләрҙе һәм янған караптар командаһын ошонда ҡалдыра. Төшөндә Энейға атаһының рухы күренә һәм шул үрнәккә эйәрергә, шулай уҡ үҙен Аидта табырға ҡуша. Юпитер Венераға Лацийға барғанда трояндарҙан бер кеше генә үлә ти. Был кеше диңгеҙә ҡолап төшкән ҡойроҡсо Пали­ну­р була.
	VI	Энейҙйң флоты Кумыға килә. Кумская жрица Аполлондың кумы жрицаһы Сивилла, Энейға Аидҡа барып атаһын күрер өсөн, Прозерпинаға алтын ботаҡ бирергә тейеш. Эней уны урманда эҙләй.
	VII
	VIII
	IX
	X
	XI
	XII

Тәржемәләре

«Энеида»ны милли телдәргә әүҙем тәржемә иткәндәр: 1400 йылда гэль теленә, XV быуатта — француз һәм испан телдәренә прозаик тәржемәләр. 1500 йылда француз теленә тәүге шиғри ауҙарыу донъя күрә. 1552 йылда Жоашен дю Белле IV китабын тәржемә итә. Һуңғараҡ «Энеида» шотланд (1513 йыл), немец (1515 йылда —прозала, 1610 йылда — шиғырҙарҙа), итальян (1581 йыл) телдәренә тәржемә ителә. 1646 йылда голланд драматургы Йост ван ден Вондел поэманы түбәнге немец теленә тәржемә итә. Фридрих Шиллер немец теленә "Энеида"ның II һәм IV китаптарын тәржемә итә .

Поэманы рус теленә XVII быуатта ғына тәржемә итәләр. Тәүгеләрҙән ьулып поэманың I китабын Санковский Василий Демьянович 1769 йылда тәржемә иткән, 1772 йылда II, аҙаҡ III китапты тамамлай. Поэманан ҙур булмаған фрагменттарҙы Ломоносов та тәржемә иткән.

«Энеида»ның тәүге рус тәржемәләре бер нисә. «Еней»ҙың тәүге тулы тәржемәһен һарай яны шағиры Петров Василий Петрович алты стопалы ямбта ике юллыҡта эшләгән. Тәржемәнең беренсе йыры ҡулъяҙма рәүешендә 1768—1769 йылдарҙа тарала. Был эш, күрәһең, Екатерина II лаирәһендә йәйелдерелгән. 1770 йылда Екатерина II француз телендә яҙған «Антидот» әҫәре аноним рәүештә баҫыла. Бында батшабикә Петровтың үҙен һәм тәржемәһен маҡтап телгә алған. Петров поэманың тулы тәржемәһен тиҫтә йыл үткәс, 1781—1786 йылдарҙа тамалаған. Уны замандаштары әүҙем тәнҡитләгән. Майков Василий Иванович эпиграмма яҙған:

Коль сила велика Российского языка!
Петров лишь захотел — Виргилий стал заика.

Жуковский Василий Андреевич, Гнедич Николай Ивановичтан «Энеида» Дидо Фирмен нәшер иткән латин баҫмаһын алып тора. «Разрушение Трои» исеме аҫтында поэманың айырым фрагментын рус теленә гекзаметр үлсәмен ҡулланып тәржемә итә һәм баҫтырып сығара. Жуковским шул шиғри үлсәм менән тәжрибәләр үткәргән.

Поэманың тағы бер тулы тәржемәһен йөҙ йылдан һуң, 1852 йылда, Шершеневич Иосиф Григорьевич баҫтырған.

Ун йылдан һуң бер бер артлы Вергилийҙың өс тәржемәһе — Соснецкий Иван Ермолаевичтың (1878) дүрт стопалы амфибрахий менән тәржемәһе, һуңынан Афанасий Афанасьевич Фет (1888) һәм Квашнин-Самарин Николай Дмитриевичтың (1893) тәржемәләре.

XX быуат башында Брюсов Валерий Яковлевич, Соловьёв Сергей Михайлович (1933) менән берлектә, тәржемә иткән, ләкин уны «буквализм» өсөн тәнҡитләйҙәр. Иң яңы академик тәржемә булып Ошеров Сергей Александрович тәржемәһе һанала.

"Энеида"ның рус теленә тулы тәржемәләре

• Еней. Героическая поема Публия Виргилия Марона / Перевод В. П. Петрова. СПб, 1781—1786.
• Перевод И. Г. Шершеневича. Варшава, 1868. Впервые издан в «Современнике» за 1851—1852 годы, т. 30-36, 1-5 книги отдельно изданы в Одессе в 1845—1847 годах. (См. текст в Викитеке).
• Перевод И. Е. Соснецкого. М.: Бр. Салаевы, 1872.
• Перевод А. А. Фета с введением и проверкою текста Д. И. Нагуевского. М., тип. А. И. Мамонтова и К°, 1888.
• Перевод Н. Д. Квашнина-Самарина. СПб: тип. М. М. Стасюлевича, 1893.
• Энеида: в сокращении : избр. места из 12 песен / П. Вергилий Марон; дослов. и лит. пер. М. М. Гринфельда по изд. С. А. Манштейна. — Одесса : Книгоизд-во М. С. Козмана, [1913]
• Перевод В. Брюсова и С. Соловьева. Ред., вступ. статья и комментарии Н. Ф. Дератани (Серия «Памятники мировой литературы»). М.-Л., Academia. 1933.
• Перевод С. А. Ошерова, впервые опубликован в издании: «Вергилий. Буколики. Георгики. Энеида». (Серия «Библиотека всемирной литературы», т. 6). М., ХЛ. 1971.
• Пер. с латин. [и примеч.] А. Дамбраускаса; [Послесл. Г. Забулиса]; Худож. А. Каждайлис. — Вильнюс : Вага, 1989. — 318 с.; 22 см. — (Б-ка всемир. лит. Лит. до XIX в.; Кн. 7).
• Перевод Аркадия Казанского, 2018.

"Энеида"ның ҡайһы бер өлөшләтә тәржемәләре XIX быуатта рус телендә поэманың китаптары буйынса баҫмалар күп була. Текст тәржемә итеп тә, төп нөсхәһендә лә бирелгән

Список изданий по книгам

I книга

• Пер. В. Д. Санковского, 1769.
• 1-я песнь Энеиды Публия Вергилия Марона / Пер. и снабдил примеч. и крат. указ. собств. имен ученик гимназии Сергей М. — Москва : тип. А. Торлецкого и К°, 1877
• I песнь, изд. С. А. Манштейна (с примечаниями, Москва, 1878)
• Песнь I с подроб. синтакс. разбором : В конце кн. прил. словарь, сост. в порядке следования неизвест. сл. и выражений в латин. тексте / П. Вергилий Марон; Пер. по изд. С. А. Манштейна М. А. Миньковский. — Одесса: тип. «Порядок» С. К. Цесарского, 1910.
• Песнь 1 : С введ., прим., 27 рис. и геогр. карт. / П. Вергилий Марон; Объяснил Д. Нагуевский, проф. Имп. Казан. ун-та. - 3-е изд., знач. испр. и доп. Ч. 1-2. - Царское Село : [С.А. Манштейн], 1890 (тип. В. Безобразова и К° в Спб.). - 2 т.; 21. - (Иллюстрированное собрание греческих и римских классиков с объяснительными примечаниями, под редакцией Льва Георгиевского и Сергея Манштейна)
• Перевод первой песни Энеиды Виргилия: С подстрочным словарем, примеч., биогр. поэта и указателем собственных имен / Сост. Ф. Я. Блонский. — 3-е изд., испр. — Киев : Ф. А. Иогансон, 1891
• Песнь 1 / П. Виргилий Марон ; С введением, примеч. и алфавитным словарем В. А. Янковича. — 3-е изд. — Харьков : Всеобщее обучение, 1918
• Первая книга «Энеиды» = Aeneidos liber primus / Публий Вергилий Марон; [авт. пер. и коммент. В. Байковская и др.]; под общ. ред. А. В. Подосинова. — Москва : Импэто, 2007. — 103 с. : ил.; 22 см. — (As usum scholarum / Школа № 1199 (Лига Школ) г. Москвы, Факультатив «Античная лит. на яз. оригинала», Семинар «Studia Vergiliana»).; ISBN 978-5-7161-0174-6. 2-е изд., испр.. — Москва : Импэто, 2009. ISBN 978-5-7161-0174-6 (400 экз).

II книга

• Пер. В. Д. Санковского, 1772
• Перевод второй песни Энеиды Виргилия: С подстроч. слов. и примеч. / Сост. Е. А. Логвинов (учитель Киев. духов. уч-ща). — Киев : Ф. А. Иогансон, ценз. 1879
• С. Орловский, «Вторая книга Энеиды» (с подробными комментариями, Одесса, 1885)
• Песнь 2 : С введ., примеч., 13 рис. и геогр. карт. / П. Вергилий Марон; Объяснил Д. Нагуевский, проф. Имп. Казан. ун-та. — 3-е изд., знач. испр. и доп. Ч. 1-2. — Царское Село : [С. А. Манштейн], 1891 (тип. В. А. Вацлика в Спб.). — 21. — (Иллюстрированное собрание греческих и римских классиков с объяснительными примечаниями, под редакцией Льва Георгиевского и Сергея Манштейна).</nowiki>
• Пер. Владислав Вроблевски. Кн. 2. — Санкт-Петербург: 1891
• Перевод второй песни Энеиды Виргилия: С подстроч. слов. и прим. / Сост. Ф. Я. Блонский. — 4-е изд., испр. — Киев : Ф. Иогансон, 1890.
• Ключ ко второй песне Энеиды Виргилия : С 499 примеч. и объясн. / Сост. В. Цветков. — Москва : типо-лит. О. И. Лашкевич и К°, 1896
• Перевод II-ой песни «Энеиды» Вергилия : По изд. Манштейна : С подроб. синтакс. разбором, коммент. и полн. слов. / Сост. М. Гринфельд. — 2-е изд., совершенно перераб. и знач. доп. — Одесса: М. С. Козман, 1909

III книга

• Перевод третьей песни Энеиды Виргилия с подстрочными примечаниями и словарем / Сост. А. Соколов, преп. Киев. духов. семинарии. — Киев : Ф. А. Иогансон, 1880
• Перевод третьей песни Энеиды Виргилия : С подстроч. слов. и примеч. / Сост. Ф. Я. Блонский. — 5-е изд. — Киев ; Харьков : Ф. А. Иогансон, 1896 (тип. И. И. Чоколова в Киеве).
• Энеида : Кн. 3 / П. Вергилий Марон; Пер. преп. Ревел. дом. уч-ща Е. В. Кисельникова. — Ревель : тип. В. Эренпрейс, 1910
• Песнь III с введ., прим., 4 рис. и геогр. карт. / П. Вергилий Марон; Объяснил Д. Нагуевский, проф. Имп. Казан. ун-та. - 5-е изд., без перемен. Ч. 1-2. - Санкт-Петербург : [С.А. Манштейн], 1910. (Иллюстрированное собрание греческих и римских классиков с объяснительными примечаниями / Под ред. Льва Георгиевского и Сергея Манштейна).
• Песнь III : Дослов. и лит. пер. / П. Вергилий Марон; Сост. В. Любимов. — Одесса : «Наука» торг. д. М. Гальбрейх и М. Фиртековер, 1914

IV книга

• Слова, комментарии и перевод четвёртой книги Энеиды / Сост. Е. А. Логвинов, учитель Киево-Софийск. духов. уч-ща. — 2-е изд., испр. — Киев : Иогансон, 1886 (Библиотека римских классиков в русском переводе : Пособие к чтению и изучению П. Виргилия Марона)
• Песнь IV с введ., прим. и 16 рис. / [П. Вергилий Марон]; Объяснил С.И. Гинтовт, наставник-руководитель Имп. С.-Петерб. ист.-филол. ин-та. Ч. 1-2. - Санкт-Петербург : [С.А. Манштейн]. - 2 т. (Иллюстрированное собрание греческих и римских классиков с объяснительными примечаниями, под редакцией Льва Георгиевского и Сергея Манштейна).
• Песнь IV : Пер. песни сопровождается подроб. синтакс. разбором её : В конце кн. прил. отд. слов., сост. в порядке следования неизвест. сл. и выражений в латин. тексте / П. Вергилий Марон; Сост. В. Любимов. — Одесса : «Наука» торг. д. М. Гольбрейх и М. Фиртековер, 1914

V книга

• «Энеида. V песнь», пер. В. Алексеева (М., 1886)
• Энеида : V песнь - Москва : изд. тип. А.А. Карцева, 1886. - [2], 39 с.; 16. - (Библиотека древних классиков; 4)
• Слова, комментарии и перевод пятой книги Энеиды / Сост. Е. А. Логвинов. — 2-е изд. — Киев ; Харьков : Ф. А. Иогансон, 1894, 1894 (Киев : тип. И. И. Чоколова)

VI книга

• Слова, комментарии и перевод шестой книги Энеиды / Сост. Е. А. Логвинов. — Киев : Иогансон, 1886. (Библиотека римских классиков в русском переводе : Пособие к чтению и изучению П. Виргилия Марона)
• Песнь VI : С введ. и примеч. / П. Виргилий Марон; Объясн. Д. Нагуевский, заслуж. орд. проф. Казан. ун-та. — 4-е изд., пересмотр. Ч. 1-2. — Казань : М. А. Голубев, 1912. — 2 т.; 22. — (Учебные издания римских классиков с объяснительными примечаниями).

VII книга

• Перевод VII-ой песни Энеиды Вергилия: с примечаниями / составил И. Полонский. — Гродно : Тип. Я. А. Померанскаго, 1882 (обл. 1883)
• Седьмая книга Энеиды Виргилия / С объясн. Д. И. Нагуевского. — Казань : тип. Ун-та, 1890

VIII книга

• Перевод VIII книги Энеиды Вергилия Марона : С прил. подстроч. слов. и примеч. / Сост. И. Горовый и Е. Котляр. — 3-е изд. — Киев : Ф. А. Иогансон, 1887. (Библиотека римских классиков в русском переводе)
• Перевод VIII книги Энеиды Вергилия Марона : С прил. подстроч. слов. и примеч. / Сост.: И. Горовый и Е. Котляр. - 4-е изд. - Киев ; Харьков : Ф.А. Иогансон, [1898] (тип. И.И. Чоколова в Киеве).

IX книга

• Перевод IX книги Энеиды Вергилия Марона : С прил. подстроч. слов. и примеч. / Сост. И. Горовый и Е. Котляр. — 3-е изд. — Киев : Ф. А. Иогансон, 1887 (Библиотека римских классиков в русском переводе)
• Перевод IX песни Энеиды Вергилия с примечаниями / Сост. И. Тубянский. — Гродно : тип. Я. А. Померанского, 1882

Сборные книги

• «Энеиду» перевёл В. Санковский (изд. 2-е, с предисловием и объяснениями В. Рубана, 3 части, СПб., 1775)
• П. Виргилия Марона Энеиды песни 1-я, 2-я и 3-я / С объясн. В. Классовского; (Текст под ред. Иог. Христ. Яна). — Санкт-Петербург ; Москва : М. О. Вольф, 1868
• Вергилий Я. М. Кормчего. — 1877. Одесса: тип. Р. Гелертера, 1877—1879. Перевод I и II книг.
• «Энеида» (4, 5, 6, 9 и 12 книги, пер. А. Соколова, Киев, 1881-83)
• «Энеида» (кн. 1-6, с введением и примечаниями Д. И. Нагуевского, 2 и 5 т. учебного изд. лат. классиков, 2 изд., Казань и Лейпциг, 1885-86)
• Два текста: подлин. и по упрощ. конструкции, с примеч. и слов. для употребления в гимназиях / По лучшим иностр. образцам сост. Иван Соснецкий. — 2-е изд. Вып. 1, 2, 6. — Москва : Бр. Салаевы, 1875—1885. — 3 т.
• Пер. VII, VIII и IX песен : С присоединением подстроч. словаря и примеч. / Сост. И. Горовый и Е. Котляр. — Киев : тип. С. В. Кульженко, 1881
• «Энеида» песнь I, В. Бегака и Ф. Блонского (Киев, 1879); песнь III, перевод Соколова (Киев, 1874); песнь IV—VI, перев. Логинова (Киев, 1886): песнь VIII—IX, перев. И. Горовый и Е. Котляр (Киев, 1884-87)
• Четвёртая, пятая и шестая книги Энеиды Виргилия : В рус. пер. с подстроч. прим. / Сост. А. Соколов. — 2-е изд. — Киев : Ф. А. Иогансон, 1883.
• Десятая, одиннадцатая и двенадцатая книги Энеиды Виргилии [!] : В рус. пер. : С подстроч. словарем [и прим. / Сост.] К. Данильченко. - Киев : Ф.А. Иогансон, 1883. - 618 с.; 13. - (Библиотека римских классиков в русском переводе).
• Избранные песни Энеиды / Вергилий; (Размеч. текст, подстроч. пер., лит. пер., синтакс. обороты, сл. примеч.) А. Новиков. Вып. 1-. — Санкт-Петербург : Классики для учащихся, 1909—1910

Библиография

• Топоров В. Н. Эней — человек судьбы (к «средиземноморской» персонологии): [В 2 ч.]. Ч. 1. — М.: Радикс, 1993. — 195 с.
• Гобза И. О. О сравнениях, встречающихся в «Энеиде» Вергилия. — М.: Тип. Г. Лисснера и Д. Собко, 1912. — 46 с.
• Гобза И. О. Различные виды тропа метонимии, встречающиеся в «Энеиде» Вергилия. — М.: Тип. Г. Лисснера и Д. Собко, 1916. — 28, [2] с.
• Нагуевский Д. И. «Словарь к I—III книгам Энеиды» (Рига, 1884 и сл.).
• Ошеров С. А. История, судьба и человек в «Энеиде» Вергилия // Античность и современность. — М.: Наука, 1972. — С. 317—329.
• Ошеров С. А. Римский исторический эпос эпохи Республики и его традиции в «Энеиде» Вергилия [Текст] : Автореферат дис. на соискание учёной степени кандидата филологических наук. М., 1959
• Покровский, М. М. Роман Дидоны и Энея в «Энеиде» Вергилия и его римские подражатели // Очерки по сравнительной истории литературы : Вып. 1. — Москва : ред. журн. «Науч. слово», 1905.
• Татарский И. А. Религиозный элемент в Энеиде Виргилия : (Лит. характеристика) / И. Татарский. — [Сергиев Посад] : тип. Свято-Троицкой Сергиевой лавры, ценз. 1900. — 22 с.; 25
• Фомин, Д. Н. Два перла классической литературы: щиты Ахиллеса (по «Илиаде») и Энея (по «Энеиде») / Д. Н. Фомин. — Воронеж : тип. В. И. Исаева, 1902. — [2], 26 с.; 25.
• Черняев П. Н. Введение к чтению Вергилия : Странствования Энея : Подроб. излож. содерж. Энеиды Вергилия с обращением особого внимания на худож. сторону этой поэмы [и с крат. жизнеописанием Вергилия] / Сост. П. Черняев, преп. Казан. 1 гимназии. — Казань : Н. Я. Башмаков, 1893.

Сығанаҡтар

• Аверинцев С. Две тысячи лет с Вергилием // Аверинцев С. Поэты. — М.: Школа «Языки русской культуры», 1996. — С. 19—42.
• Альбрехт М. История римской литературы. — М.: Греко-латинский кабинет, 2002. — Т. 1. — ISBN 5-87245-099-0.
• Альбрехт М. История римской литературы. — М.: Греко-латинский кабинет, 2004. — Т. 2. — 704 с. — ISBN 5-87245-099-0.
• Альбрехт М. История римской литературы. — М.: Греко-латинский кабинет, 2005. — Т. 3.
• Бондаренко М. Меценат. — М.: Молодая гвардия, 2016. — 285 с. — ISBN 978-5-235-03875-2.
• Бондаренко М. Вергилий. — М.: Молодая гвардия, 2018. — 336 с. — ISBN 978-5-235-04057-1.
• Властелины Рима // Жизнь двенадцати цезарей. Властелины Рима. — М.: Наука, 1999. — С. 341—775. — ISBN 5-02-012792-2.
• Гаспаров М. Вергилий — поэт будущего // Вергилий. Буколики. Георгики. Энеида. — М.: Наука, 1979. — С. 5—34.
• Гиленсон Б. История античной литературы. — М.: Флинта, 2001. — Т. 2. — 384 с. — ISBN 5-89349-314-1.
• Голенищев-Кутузов И. «Божественная комедия» // Данте Алигьери. Божественная комедия. — М.: Наука, 1967. — С. 467—495.
• Голубцова Е. Культура Древнего Рима. — М.: Наука, 1985. — 398 с.
• Квинт Гораций Флакк. Собрание сочинений. — СПб.: Биографический институт, 1993. — 448 с. — ISBN 5-900118-05-3.
• Грабарь-Пассек М. Античные сюжеты и формы в западноевропейской литературе. — М.: Наука, 1966. — 318 с.
• Дуров В. История римской литературы. — СПб.: Филологический факультет СПбГУ, 2000. — 624 с. — ISBN 5-8465-0013-7.
• Машкин Н. Принципат Августа. Происхождение и социальная сущность. — М., Л.: Издательство АН СССР, 1949. — 685 с.
• Амвросий Феодосий Макробий. Сатурналии. — М.: Кругъ, 2013. — 810 с. — ISBN 978-5-7396-0257-2.
• Легенды и сказания Древней Греции и Древнего Рима / сост. А. А. Нейхардт. — М.: Правда, 1990. — 576 с. — ISBN 5-253-00083-6.
• Овидий, Скорбные элегии, II, 533.
• Публий Овидий Назон. Сочинения. Дата обращения: 19 февраля 2019.
• Публий Вергилий Марон. Энеида. — М.: Лабиринт, 2001. — 288 с. — ISBN 5-87604-127-0.
• Ошеров С. История, судьба и человек в «Энеиде» Вергилия // Античность и современность. — М.: Наука, 1972. — С. 317—329.
• Плиний Старший. Естественная история. Дата обращения: 15 апреля 2019.
• Секст Проперций. Элегии в четырёх книгах. — М.: Греко-латинский кабинет, 2004. — 272 с. — ISBN 5-87245-112-1.
• Публий Папиний Стаций. Фиваида. — М.: Наука, 1991. — 352 с.
• Гай Светоний Транквилл. О знаменитых людях // Жизнь двенадцати цезарей. Властелины Рима. — М.: Наука, 1999. — С. 282—312. — ISBN 5-02-012792-2.
• Циркин Ю. Б. Мифы Древнего Рима. — М.: Астрель, АСТ, 2000. — 560 с. — (Мифы народов мира). — ISBN 5-17-003989-1.
• Шичалин Ю. Стаций. Великий поэт в бесталанную эпоху // Публий Папиний Стаций. Фиваида. — М., 1991. — С. 227—259.
• Hölter A., Hölter E. Vergil // Historische Gestalten der Antike. Rezeption in Literatur, Kunst und Musik (= Der Neue Pauly. Supplemente. Band 8). — Stuttgart/Weimar, 2013. — С. 1021—1034.
• Stahl H.-P. The Death of Turnus: Augustan Vergil and the Political Rival // Between Republic and Empire. Interpretations of Augustus and His Principate. — Berkeley; Los Angeles; Oxford, 1993. — С. 174—211.
• Theisohn P. Dido und Aineias // Maria Moog-Grünewald (Hrsg.): Mythenrezeption. Die antike Mythologie in Literatur, Musik und Kunst von den Anfängen bis zur Gegenwart (= Der Neue Pauly. Supplemente). — 2008. — Bd. 5. — Kol. 216—229.

Һылтанмалар

• Латинский текст «Энеиды»
• П.Вергилий Марон. Энеида. Песнь I (объяснил Д.Нагуевский). Царское Село, 1890
• «Энеида» в переводе И. Гр. Шершеневича (1852)
• Энеида в переводе Сергея Ошерова (1971)
• Мавр Сервий Гонорат. Комментарий к «Энеиде» Вергилия