Skots-Gaelies

Skots-Gaelies Gàidhlig
Uitspraak:	[ˈkaːlɪkʲ], ['ɡaːlɪɡʲ]
Gepraat in:	Verenigde Koninkryk  Kanada  Verenigde State  Australië  Nieu-Seeland
Gebied:	Skotland Nova Scotia
Totale sprekers:	58 552 in Skotland. 92 400 mense ouer as 3 in Skotland kon tot 'n mate Gaelies praat in 2001 met 'n verdere 2000 in Nova Scotia. 1 610 sprekers in die VSA in 2000. 822 in Australië in 2001. 669 in Nieu-Seeland in 2006.
Taalfamilie:	Indo-Europees  Kelties   Eiland-kelties    Goideliese     Skots-Gaelies
Skrifstelsel:	Latynse alfabet (Skotse variant)
Amptelike status
Amptelike taal in:	Skotland
Gereguleer deur:	Bòrd na Gàidhlig ("Gaeliese Instituut")
Taalkodes
ISO 639-1:	gd
ISO 639-2:	gla
ISO 639-3:	gla

Skots-Gaelies (Gàidhlig, [ˈkaːlɪkʲ], ['ɡaːlɪɡʲ], ; vroeër ook Ersies genoem) is die inheemse Keltiese taal van Skotland wat – as omgangs- of kultuurtaal en as die stigtingstaal van Skotland as 'n verenigde koninkryk – oorspronklik vanaf die 9de tot 11de eeu in die hele land en deur alle lae van die samelewing gebesig is, insluitende die Skotse koningshof. Sy invloed word vandag steeds weerspieël in plek- en persoonsname.

Verspreiding van Skots-Gaelies in 2001

Oor die eeue is Gaelies geleidelik verdring deur Skots en Engels en word vandag – ná twee eeue van dramatiese agteruitgang – nog deur klein taalgemeenskappe op die Buite-Hebride-eilande, in die westelike Skotse Hoogland, die Strathclyde-streek en in Glasgow, Edinburg en Inverness gepraat. Glasgow het danksy die vestiging van verskeie instellings, wat die taal bevorder en onderrig, tot 'n belangrike kulturele en opvoedkundige sentrum vir Gaeliese taal en kultuur ontwikkel. Baie sprekers praat egter nie Gaelies as hulle moeder- of eerste taal nie. Veral in Glasgow, waar 'n tiende van alle Gaeliessprekers saamgetrek is, word Skots-Gaelies oorwegend as 'n tweede taal gebesig. Gaeliessprekers is gewoonlik ook Engels magtig. Gaelies se ryk kulturele erfenis speel 'n sentrale rol in die herlewing van die taal wat selfs na die moderne popkultuur en hoofstroom-vermaaklikheidsbedryf begin uitstraal het. So het kykers van die gewilde televisiereeks Outlander 'n kans gekry om na gesproke Gaelies te luister.

In taalhistoriese opsig maak Skots-Gaelies deel uit van die Goideliese groep van Eiland-Keltiese tale en is nou verwant met Iers en Manx. Die nou taalverwantskap met Iers is volgens sommige wetenskaplikes te danke aan die immigrasie van Ierse Skote sedert die 4de eeu. 'n Alternatiewe hipotese beweer dat die taal gelyktydig in Ierland en Skotland ontstaan het, veral aangesien die immigrasie-hipotese nie deur argeologiese opgrawings gesteun kon word nie. Skots-Gaelies moenie verwar word met Skots nie, die Germaanse omgangstaal van Skotland, wat uit die Angel-Saksiese dialekte van Suid-Skotland ontwikkel het.

'n Ouer historiese naam vir Gaelies, Ersies, verwys na die feit dat Gaeliese moedertaalsprekers hul taal nog tot in die 17de eeu as 'n soort Iers beskou het. Iers het destyds in Skotland selfs as skryftaal vir die inheemse Gaeliese dialekte gedien. Die naam Ersies (Engels: Erse) is afgelei van "Iers".

Geskiedenis

Geskatte verspreiding van Skots-Gaelies omstreeks 1400:

   Skots-Gaelies

   Skots

   Norn

Rathlin-eiland langs die noordkus van Noord-Ierland, gesien vanuit die Mull of Kintyre in Skotland

In die eerste eeue van ons tydrekening was die Britse Eilande merendeels Keltiessprekend, alhoewel die bevolkings van Brittanje en Ierland tale uit twee verskillende Keltiese taalfamilies gebesig het. Brittanje is oorheers deur die sogenaamde P-Keltiese of Britoniese tale waaruit moderne Wallies, Kornies en Bretons ontwikkel het. Die Ierse bevolking het merendeels Q-Kelties of Goidelies gepraat waaruit later Skotse en Ierse Gaelies asook die Gaeliese taal van die eiland Man sou ontstaan.

'n Bladsy uit die Boek van Deer met die Evangelie volgens Matteus vanaf 1:18. Die notas regs van en onderaan die teks is van die oudste Gaeliese tekste uit Skotland wat bewaar gebly het
Cambridge University Library

Die abdy van Iona

Taalhistorici neem aan dat Gaelies as gevolg van ooswaartse Ierse migrasie in dele van Wallis, Cornwall, die eiland Man en in die weste van Skotland gevestig is. Net in die twee laasgenoemde gebiede het Gaelies oorleef tot vandag toe. In 'n tyd toe skepe die belangrikste vervoermiddel vir mense en goedere was, het die kort afstande tussen die kuslyne van Noordoos-Ierland en Wes-Skotland nou betrekkinge tussen dié twee streke vergemaklik. Omstreeks 500 n.C. het die klein koninkryk van Dál Riata op seevervoer tussen Ierland en Skotland gesteun. Na sy Gaeliessprekende bewoners het Romeinse skrywers in Latyn as Scotti verwys. In Skotland het Dál Riata tydens sy grootste uitbreiding vanuit die Mull of Kintyre noordwaarts tot Loch Broom gestrek. Na hierdie gebied is in Skotland verwys as Airer Goídel ("Kuslyn van die Gaele"; Earra-Ghàidheal in moderne Skots-Galies waaruit die Engelse Argyll afgelei is).

Met die uitbreiding van hul invloedsfeer in Skotland het Gaeliessprekende Skotte met ander taalgroepe in aanraking gekom. Die belangrikste etniese groep in Noord-Skotland was die Pikte wat vermoedelik 'n P-Keltiese taal gepraat het, net soos die Cumbriese bevolking in die suide. In die suidooste het die Angele, spreker van 'n Germaanse taal waaruit later Skots en Engels sou ontwikkel, hul invloed laat geld. Die Gaeliese taalgebied het in die volgende 600 jaar steeds verder uitgebrei en gaandeweg ander tale verdring, behalwe vir die uiterste noorde en noordweste van Skotland waar Noors vanaf die 9de eeu deur Wiking-setlaars as oorheersende taal gevestig is. Die kerk van Sint Columba (521–597), in Gaelies Colm Cille (Calum Cille in moderne Skots-Gaelies, "Duif van die kerk") genoem, het 'n belangrike bydrae gelewer tot die uitbreiding van Gaelies.

Die klooster op die eiland Iona, wat deur Columba in 563 gestig is, was die uitgangspunt vir verdere stigtings van dogterkloosters, terwyl Skotse en Piktiese sendelinge die Christelike geloof in alle landsdele verkondig het. Die status van Gaelies as kerktaal is tydens dié proses bevestig. So is notas in die Boek van Deer, 'n oorspronklik Latynse werk uit die 10de eeu wat in die vroeë 12de eeu in die klooster Deer in Aberdeenshire met Gaeliese tekste aangevul is en waarin na Deer as 'n regstreekse kloosterstigting vanuit Iona verwys word, in Gaelies geskryf.

Al sou Iona se ligging vanuit 'n moderne Skotse standpunt as afgeleë beskryf kon word, was die abdy in Columba se tyd langs die middelpunt van 'n belangrike seeroete geleë wat gemeenskappe in die weste van Skotland en die noorde van Ierland met mekaar verbind het. Sy godsdienstige en kulturele invloed kan nie onderskat word nie. So het dit 'n beslissende rol gespeel by die kerstening van Pikte en Northumbriërs.

Grammatika

Selfstandige naamwoorde

Die taal ken twee taalkundige geslagte mannelik en vroulik en vier naamvalle: nominatief, genitief, datief en vokatief. Die datief word nie sonder 'n voorsetsel gebruik nie. Die vokatief is veral by name van persone belangrik. As mens oor Donald praat, word Dòmhnall gesê, maar as hy aangespreek word, is dit A Dhòmhnaill wat die uitspraak baie verander.

Die verandering van D -> Dh in Dhòmhnaill is 'n voorbeeld van mutasie, wat ook in die grammatika van ander moderne Keltiese tale 'n belangrike rol speel. In Skots-Gaelies is mutasie vrywel beperk tot lenisie, maar die reëls vir sy gebruik is kompleks.

Daar is net 'n bepaalde lidwoord soos "die" in Afrikaans, nie 'n onbepaalde soos "'n" nie.

Taigh – huis, 'n huis

An taigh – die huis

Taigh is mannelik en kry die lidwoord an, maar vir vroulike woorde wat begin met b, f, m, p, c or g is die lidwoord a' gevolg deur lenisie.

Caileag – meisie, 'n meisie

A' chaileag – die meisie

Lenisie van f tot fh laat die f-klank verdwyn. Fh is (meesal) stom en die lidwoord is an in dié geval.

Fearg – an fhearg – woede, die woede

Werkwoorde

'n Eienaardigheid van die taal is dat daar nie woorde vir "ja" en "nee" bestaan nie. 'n Bevestigende antwoord word gegee deur die werkwoord van die vraag ontkennend of bevestigend te herhaal.

An robh iad a' seinn? – Het hulle gesing?

Cha robh! – (Hulle) het nie.

"Robh" is die verlede tyd van die werkwoord "bi" (wees), maar in die afhanklike vorm, wat in vraende en ontkennende sinne gebruik word. Die onafhanklike vorm is "bha" en dit word by bevestiging gebruik:

An robh iad a' seinn? – Het hulle gesing?

Bha! – (Hulle) het.

Naas die afhanklike en onafhanklike vorme het 'n werkwoord ook nog 'n betreklike vorm wat in 'n bysin gebruik word.

Spelling en uitspraak

Al toon die spelling van Skotse Gaelies – in teenstelling met Engels – groot reëlmatigheid wat die transkripsie van klanke betref, is daar nogtans sowat 250 reëls wat deur leerders van Gaelies bemeester moet word voordat hulle 'n teks kan lees en akkuraat uitspreek.

Woordeskat

Daar word beraam dat sowat sestig persent van die woordeskat van Skots-Gaelies van Gaeliese oorsprong is; veertig persent is ontlenings uit ander tale, waaronder Latyn en Grieks, Oud-Noors en Engels.

Eksterne skakels

Aanlynkursus

---

• LearnGaelic.scot

Ensiklopediese inligting

---

• (en) "Scots Gaelic language". Encyclopædia Britannica. Besoek op 7 April 2020.